Алдын-Булак – Чаа-Хөл кожууннуң Ак-Туруг сумузундан ырак эвес мурнуу чүкте дескиндир даглар куржаан дөңгелчик бедигээш эдээнде. Шык-булактан сыстып баткан кара суг бажы, эртенги хүн хаяазы чүнү-даа мурнай аңаа дээр болгаш, ооң чайынналып, алдынналып көстүрүнден кижини хаара тудуптарындан, шаандагы өгбелеривис Алдын-Булак деп адааны ужурлуг.
Дөңгелчикти дургаар дискилештир хонгулаан аалдарның адаа ужунда чаптылган делгем хөл бар. Ында суг куштарындан аңгыда, чылдың-на аңаа чылыг чурттан ужуп кээр, күскү соок дүшкүже чайлаар алдын-сарыг өектиг ийи аңгыр кушту бичии чажымдан тура көрүп чордум. Улгады берген улус «Ол куштарны хоюспас, ынаар ок-боо арнып болбас» деп, ажы-төлүнге чагып-сургап турганын бо-ла дыңнаар чордум.
Шынап-ла, хөл кырында үнү чаңгыланган, дээрде дээлдиген куш киштээн, итпик куштар чаргырадыр эткен, чараш солун булуң-на болгай. Алдын-Булактың бир онзагай чүү- лү — өске черлерде кайда-даа чок. Черзи кырган-ачавыс биле Баир Байындының кымны-даа мурнай оларның ат-алдарын көдүрүп үндүрген чымчак кара өңнүг чонар-даш чыдыны база ында болбазыкпе. Ол даштардан дириг амытаннар диригжидип, хуулдуруп үндүрген оларның ат-алдарлыг ажы-төлүн, салгалдарын Тывада билбес кижи-даа чок.
Алдын-Булакка чазаглап, күзеглеп кээр үевисте кандыг ужуралдарга таварышпаан дээр. Бир катап акым Бартына-биле хой кадарып чорувуста, ачам бир тей кырында кускуннаар-даа, холун өрү углай көдүрүп, булгап, «Бээр, бээр кел» – деп турарын акым эскергеш, аъдын чавыдактааш, олче ыңай болду. Бедик дагдан харап көөрүмге, ачамны аал чоогунга каапкаш, Алдын-Булакты куду Терек уунче тутсуп баткан бараанын көрдүм. Чүл дээрге, авамның эъди аараан, Теректе тудугжу кадайны чалап батканын одардан келгеш билген мен.
Чайның адак айында авам чиигеп божаан. Олчазы кыс уруг болган. Даартазында акым: «Ам аът мунмас, чадаг хой кадарар бис» – диди. Хоювус доктаай берген черге карманындан оттуг-ыяш хааржаа ужулду. Харап көөрүмге, долу кара пөш хөөзү. Доңгайгаш, ийи салаазын кожа тудуп алган, «Хөөнү мынчаар ийи салааң-биле ужамче дээскиндир өгеп, чыпшырып көр» – дидир. Ужазын чыпшырып чаап бердим. Кижим хөндүрлүп туруп, ыңай-бээр кылаштап, «Ол болбазыкпе чүгээр, чиигей берди» – деп, улуг тынар-даа.
Чүү болганыл дээрге, Алдын-Булактан Терекке чедир база дедир чавыдак шаап кээрге, ужа хаварган чүве бооп тур. Ол үеде ындыг белен эмчи-домчу бар эвес, «тудугжу» кадай дээрге ол үении-биле божуур иени чиигедип, тудуп, суйбап тургаш, караан чырыдып божудар, ие кижи-дир ийин.
Чылдар эрткен. Ол үеде чырык көрүп төрүттүнген кыс дуңмам ам школада өөренип турар. Бир хүн клубка индий кино боор дээн. Амгы үе ышкаш бажыңга көрүп орар чүве бар эвес. Улуг-даа, бичии-даа кижи кино көрүксээр үе-ле болгай. Бичии чажындан тура төрээн ада-иезиниң эргелелин-даа көрбээн кырган иезиниң холунга өскен бир дуңмавыс оол чораан. «Бродяга я аа, аа…» деп ырлап турар индий артистиң ырын, ооң бүгү-ле шимчээшкиннерин өттүнүп, каяа-даа чорааш, бо-ла ырлаан чоруур чүве. Ону ооң эш-өөрү хамаанчок улуг улус безин сонуургаар чораан. Ол хирезинде сцена кырынга туруп алгаш, чон мурнунга ырлап бер дээрге, ынавас. Ол дуңмавыс Ужар-оолдуң бир кончуг ырлаар ыры «Тооруктуг долгай таңдым» болгай.
Чоокта чаа Кызыл хоорайга угбазының 70 харлаан юбилейинге куспак долу чечек сунуп турган оглувус ол-ла болгай. Ававыстың кады төрээни он бир ажы-төлдү кижизидип өстүрген хеймер дуңмазының хеймер оглу безин бо байырлалга чедип кээрге өөрүнчүүн чүү дээр. Авамның ол дуңмазы акызы Кенештиң аайы-биле бичии чажындан Хөндергей аңаа чурттаан, аңаа амыдырал тыпкан кижи-ле болгай.
Ававыстың база бир эр хиндиктиг дуңмазы Чадаана хоорайга, Хорум-Дагга, Тээлиге удуртур ажылдарга ажылдап чораан. Ооң улуг кызы Салбакай база чедип келгенинге мен бодум хуумда өөрүшкүм илередип олур мен.
Ада-иевистиң ажы-төлү, салгалдары мынчаан бот-боттарын тыпчып, эдержип, эп-найыралдыг, аал-оранынга үнчүп-киржип, деткижип чорууру дег чүве кайда боор дээрзин, 82 хар чоокшулап орар кырган-ачаңар «Кол-ла чүве кадыыңар камгалап, карактап чоруңар!» деп йөрээп арттым.
Маадыр-оол АРТАА.