Август ай – чайның эң-не онзагай үези. Хөлдер-хемнерге эштип дыштанырынга, эмниг-домнуг аржааннарга кадыкшылын быжыктырарынга езулуг-ла таарымчалыг «бышкан» үе.
Бо үеде республиканың чурттакчылары, ол ышкаш өскээртен келген аалчылар, туристер, аян-чорукчулар Тываның хөлдер-хемнеринче, турисчи баазаларынче хөйү-биле дыштанып чоруп турар. Тываның булуң бүрүзүнде шилип алыр онзагай чараш черлер, турисчи баазалар кайы хөй.
Бо удаада Тываның мурнуу чүгүнде он ажыг чыл дургузунда туризм адырында быжыг туружун ээлей берген республикада улуг турисчи баазаларның бирээзи «Төре-Хөл» дыштанылга төвүн таныштырар-дыр бис.
Эрзинниң карак четпес элезинниг ховуларының бир онзагай черин Төре-Хөл ээлеп турар. Ол «Убса-Нур ыйгылаажы» заповеднигинге хамааржып турар. Төре-Хөл Кызыл хоорайдан 180 км, Эрзин суурдан 19 км черде, кожавыс Моол-биле кызыгаарда чыдар. Хөлдүң узуну 16 км чедип турар, калбаа – 3-4 км, а ханызы – 4-5 км. Далай деңнелинден бедии – 1148 метр.
Эрзинчилерниң Төре-Хөлүн «Алдын хөлүвүс» деп адаары-даа анаа эвес. Ооң чоок-кавызын долгандыр алдынналып чыдар элезинниг хову хөлдү онза хевир киирип чыдар. А Эрзин суурдан Төре-Хөлче чоокшулап олурарга, тоолзуг болгаш кайгамчык чараш даглар чурумалдыг бойдузун улам каастаан ышкаш бир тускай хевирлиг апарган турарлар. Келген аалчылар ол дагларның чаражын магадап, бойдустуң чаяаганы катаптаттынмас хевирлерин кайгап ханмас.
Чайның кончуг изиг агаарының температуразы 32 градус чедип турда, хөлдүң суу 21 градус чедир чылый бээр. Төре-Хөлге чаңгыс катап дыштанып барган улус ону сонуургап база катап аңаа келир күзели чайгаар-ла тыптып келир. Ол келген аалчыларының сонуургалын каас-чараш чурумалы-биле хаара тудуп, оттуруптар сорунза күштүг.
Бүдүн чыл хүлээп турар
Ынчангаш-ла бо кайгамчык черге 2010 чылда «Төре-Хөл» дыштанылга төвү тургустунган. Ооң бир онзагайы — Тываның эң-не чараш, улуг хөлдериниң бирээзиниң эриинде турары, бойдуска дыштанырынга таарымчалыг байдалдарны чогумчалыг кылганында.
«Төре-Хөл» дыштанылга төвүнче чедери езулуг аян-чорук кылганы-биле дөмей: чурумалдыг агаар-бойдус, арттар, элезинниг дөңнер эртер, кайгамчык солун хая даштар, орук дургаар теве, сарлык малга-даа таваржы бээр, хөлдүң бүүрелчинниг эриктери…
«Бүдүн чыл дургузунда аалчыларывысты хүлээп турар бис. Улуг-даа, бичии-даа кижилер пляжка дыка эштип дыштаныксаар, чүге дээрге Төре-Хөлдүң суу чылыг, дүвүнде элезини өттүр көстүп чыдар арыг-кылаң. Эрии алдынналчак хоюг элезинден бүткен. Ылаңгыя бичии чаштар ракушкалар (курт хаптары) чыырынга, элезинден дүрзүлер кылырынга ынак. Изиг хүнден хөлегеленир 2 «пагода» беседкаларга дыштаныкчылар серииттенип олуруксаар. Чайгы үеде сугга янзы-бүрү атракционнар, гидроциклге, квадроциклге, катерге халдыр, серфинг, тренажерлар, бильярд, уругларга биче-аквапарк, аъттыг селгүүстээшкинни организастап турар бис. Спортка хандыкшылдыглар хол бөмбүү, футбол болгаш баскетбол шөлдеринге ойнап болур. Кышкы үеде уругларга болгаш улуг улуска ийи аңгы катоктарны аштап арыглап каар. Конькилерни дугаар аайы-биле прокаттап турар бис. Хөл эриин дургаар 3 км хаак оруу база бар. Туристер күзелдии-биле аңаа хаактап, конькилеп дыштанып турарлар» — деп, «Тере-Хөл» КХН дыштанылга төвүнүң директору Рубен Ынаалай ажыл-ижин таныштырды.
Хөлде шортан болгаш форель (кадыргы төрелдиг балык) деп балыктар бар. Балыктаар күзелдиг улус бар болза, Эрзин кожууннуң Росбойдусхайгаарал-биле керээ чарып алгаш, балыктап болур дээрзин удуртукчу дыңнатты.
Аалчыларга чайгы кафе болгаш национал кухнялыг ресторан ажылдап турар. Ресторанның менюзунда тыва национал аъш-чем бар. Дыштанып келген кижилер боттары чем кылыр дээр болза, бажыңчыгаштарда «буржуйка» суугуларны тургузуп каан. Шашлык, барбекю кылып чиксээр болза, бажыңнар болгаш өглер даштында мангалдар база бар.
Орус чунар-бажыңга чунуксаар күзелдиг кижилерге 2 чунар-бажыңны тургускан. Ол ышкаш дыштанылга төвүнде 10 кижи олуттуг микроавтобус бар, аңаа дыштаныкчыларны аай-дедир сөөртүп турар.
Ниитизи-биле дыштанылга төвүнге хары угда 165 туристи дыштандырыптар 2 каът бажың, 12 бажыңчыгаштар болгаш өглер бар.
Таарымчалыг байдалды тургузар дээш...
«Аалчыларывыстың айыыл чок чоруун хандырары-биле Эрзин кожууннуң чагыргазы-биле керээни чарып алган бис, ийи полиция ажылдакчызы хүн бүрүде дежурныйлаашкынны чорудуп турар. Ол ышкаш автомобильдер турлаан база хайгааралда алган.
Дыштанылга төвү кыдыг кызыгаар черде турар болганда, акша чарыгдалы эвээш эвес үнүп турары билдингир. Ындыг-даа болза аалчыларывыска дыштанырынга таарымчалыг байдалды тургузар дээш кызып турар бис. Амгы үеде электри генераторларын ажыглап турар болганывыста, келир үеде бажыңнарга изиг-соок суг турзун дээш, электри хандырылгазын тургузарын планнап турар бис. Чоокку үеде кол сорулгавыс ол» — деп, Рубен Биче-оолович чугаалады.
«Төре-Хөл» дыштанылга төвү туристерни чүгле арыг агаар-бойдузу-биле эвес, чайгы болгаш кышкы үеде дыштаныр арганы бериптер аргазы-биле хаара тудуп турар. Чаңгыс чер-чурттугларынга, аалчыларга, туристерге таарымчалыг дыштаныр байдалды тургузуп берип турар сайгарлыкчының мурнунда салып алган сорулгалары боттаныр-ла болзун. А «Төре-Хөл» алдын элезиннерлиг хөлүнүң эриинде аалчыларын кезээде манап турар.
Алдынай АРАКЧАА.