Аныяк-өскенге арга-дуржулгазын дамчыдып, бистиң аравыста чурттап чоруур алдар-аттыг хоочуннарывыс хүнден хүнче кызырлып турар. Оларга тыва нациявыстың алдын курлавырының эртинелери деп хүндүлүг атты тыпсыр-даа болза, ажырбас деп бодаар мен.
Республиканың кайы-даа булуңунга чеде бээрге, шак-ла ындыг хүндүлүг кижилеривис бар. Оларның эки үлегерин эдерип чорууру – бистиң хүлээлгевис.
«Алдын курлавырның» база бир эртинези Чөөн-Хемчик кожууннуң өөредилге адырынга хөй чылдарда үлүг-хуузун киирип чораан башкы – Мойнак-Кара Коңзаевна Монгуш. Ол 1988 чылда РСФСР-ниң «Улус өөредилгезиниң тергиини» хөрек демдээниң, «Чылдың башкызы–1990–1991 чч», «Мергежилинге эң-не тергиини», «Методист башкы», «Күш-ажылдың хоочуну» дээш ниитизи-биле 30 ажыг шаңналдарның эдилекчизи.
Мойнак-Кара Коңзааевна Сүт-Хөл кожууннуң Кара-Чыраа суурунга малчын өг-бүлеге төрүттүнген. Школа дооскан соонда, Бора-Тайга ортумак школазынга кижизидикчи болуп ажылдай бергени аңаа башкы мергежилди шилип, салым-чолун ооң-биле доңнаарынга улуг идиг болган. Кызылдың башкы училищезин 1964 чылда дооскаш, Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хая школазынга ажылдап эгелээн. Аныяк башкы эң-не баштайгы клазынга 44 бирги классчыларны уткуп алган. Чежемейниң-даа назы-хары дөгүй берген болза, баштайгы өөреникчилерин доозазын салаа базып санап, сактып орар.
«Лиана Хомушку биле Александр Чүлдүмнү чаңгыс партага олуртуп алган кижи мен. Олар сөөлүнде барып өг-бүле тудуп чурттай бердилер. Лиана Өлзей-ооловна Чүлдүм бодунуң дооскан школазынга директорнуң өөредилге талазы-биле оралакчызы болуп ажылдап чорду. Ол ам хүндүлүг дыштанылгада, а Александр Чүлдүм ам-даа школада ажылдап чоруур» деп сактып чугаалады.
Дөрт хана кадарбас...
Мойнак-Кара Коңзаевнаның өөнүң ээзи Маадыр-оол Давааевич Ховалыг бухгалтер. Өөнүң ээзиниң аайы-биле Элдиг-Хемге сес чыл амыдырап-чурттааш, ажы-төлүнүң школага өөренир үези кээрге, Хайыраканче көже бергеш, ол школага ажылдай берген. «Ынчан ол школа Чөөн-Хемчик кожууннуң эң-не шыырак школаларының бирээзи турган. Директору Сорулга Чамыяңович Шеми чурттуг башкы. Ооң өөнүң ишти – Лидия Владимировна деп орус башкы чүве. Ажылдап кээримге, «Кызыл туктуг» школа турду. Ынчан «Кызыл туктуг» школа дээрге тергииннерниң тергиини чүве болгай. Хайыракан школазынга дөртен ажыг чыл иштинде ажылдаан мен. Оон Чадаана хоорайның бир дугаар школазынга методистеп, база дөрт дугаар школазын тудуптарга, чаа школаны бут кырынга тургузар сорулга-биле мени ынаар чалаарга, аңаа база беш хире чыл ажылдадым. Хүндүлүг дыштанылгаже үне бергеш, «Уран холдар» школазынга 6 харлыгларны школага белеткеп турдум.
Кызылдың башкы училищезинге сургуулдап турда, Вера Лукинична Ладанова, Игорь Чагович Эргил-оол дээш өске-даа кончуг шыырак башкылар Мойнак-Кара Коңзаевнаны өөредип чораан. «Бир дугаар черге ажылыңар турар ужурлуг. Ийи дугаарында өг-бүле, ажы-төл» деп сургап, «Бүгү күштү ажылче!» деп башкылары кыйгырып чораан. Башкыларыңарның эң-не уттундурбас чагыын амдыгаа чедир сактыр боор силер аа, башкы дээн айтырыымга ол мынчаар харыылады:
– «Ниити билииңерни бедидиңер. Шөлээ үезинде бажыңыңарга дөрт хана кадарып олурбаңар. Бүдүн делегейни кезип, улуг, чараш хоорайларже барыңар. Курорттарга барып дыштаныңар! Оон башка өөреникчилериңерге чугаалап бээр чүве тыппайн баар силер» – дээр. Башкыларымның ол сөстери угаан-медерелде пат сиңниккен. Ынчангаш чурттуң улуг болгаш чараш дээн хоорайларын доозазын кезип каапкан мен. Аян-чоруктаарга, кижиниң делегейже көрүжү бир тускай, өскелерден ылгалдыг апаар чүве. Ындыг башкы өөреникчилерге солун болур. Башкыларымның кижизидилгезинге, кыйгызынга аажок бердинип, чуртталгамны шак-ла ынчаар чурттап каан-дыр мен – деп, башкыларын сактып чугаалап олурда, Коңзаевнаның үнү безин дыңзып, патриотчу үелеринде дег апаар болду.
Мойнак-Кара Коңзаевна ийи кыстыг, тос уйнуктуг. Ол хөй санныг өөреникчилериниң иези дег башкызы апарган. Эге класска эки өөредип каарга, олчаан эки өөреникчилер болуп, школаны доозуп, эртем-билиглиг улус болуп чоруй баарын ол эскерген.
84 харлыг хоочуннуң аныяк башкыларга чагыы:
– Эге школаның методиказын эки өөренирин күзээр-дир мен. Өөреникчилеринге ынак болур. Бир эвес башкы кижи уругга ынак эвес, соок хамаарылгалыг болза, кандыг-даа уруг ону эндевес. Чайгаар-ла башкызындан оспаксыраар. Чоорту өөредилгези кошкак кижи апаар. Кижизиг, шынчы, эвилең-ээлдек өөреникчилиг болур дизе, башкы кижи, бир дугаарында, боду шак-ла ындыг кижи болур ужурлуг. Кандыг-даа уруг башкызының аажы-чаңын өттүнер. Башкы кижиниң эң-не кол сагыыр дүрүмнери ол-дур.
М.-К. Коңзааевна назы-хары элээн апарган-даа болза, бо хүннерде бажыңында немелде кичээлдерни хереглээн уругларга эрттирип берип турар. Ооң столунуң кырында «Как научить ребенка» дээш өске-даа өөредилге номнарын салып каан. Уруглар өөредир ажылын башкы уламчылавышаан деп чүве илдең.
Ам-даа кичээлдер эрттирип турар силер бе, башкы деп мээң магадаан айтырыымга, ол мынчаар харыылады:
– Бо методиканы тыва дылче очулдургаш, ном кылдыр парлап алган мен. Баштай ийи үжүк-биле, ооң соонда үш, оон дөрт, оон беш, оон алды дээш чоорту сөстер узап чоруй баар ужурлуг. Уруглар дораан-на хөй үжүктүг узун сөстерни номчуп шыдавас. Бо методика-биле ажылдааш, ада-иелерниң бедик үнелелин алдым. «Башкы, силерниң өөредип каан кижиңер «тергиин» демдекке өөренип тур» дээрге, башкы кижиге ол дег шаңнал турбас – деп, чоргаарал-биле чугаалады.
Мойнак-Кара Коңзаевна бүгү назынының иштинде уруглар өөредиринге бодун өргээн хүндүткелдиг башкы болду. «Хостуг үемде чүгле номчуттунар мен. Башкы кижи өөреникчизинден хөйнү билир ужурлуг. Башкылаарындан өске ажыл кылып көрбээн мен. Чүгле башкылаар кижи-дир мен ийин» – деп чугаалады.
Айдын Ондар