Бо чылын республиканың девискээриниң хөй кезии каңдаашкынга таварышкан. Тынгарыкчы чаъс орайтады келген, барык малчыннар Наадымының шала бетинде. Барыын кожууннарның чамдыызының ыяштарын курт чип каапкан. Адар-Төш артын ажарга-ла, куу-ла чүве. Чүгле харын өл-шыктыг, суггаттыг черлерден, хемнер шынааларындан сиген-ширбиил белеткеп ап болур. Элдептиг чүве – кат-тоорук бо чылын кайы-даа черлерде элбек үнген боор чүве-дир.
Мен бодаарымга, сиген-ширбиил белеткелиниң үезинде эргиниң арга-дуржулгазынче эглип келири, шеф ажылын калбартыры чугула ышкаш. Эрги үеде хамык-ла чүүл багай турбаан. Өөредигге ап, үлегерлеп ап болгу дег чүүлдер база хөй.
Шаанда Кызылдың албан-организацияларын тодаргай бир малчын өг-бүлеге кожуп каар турган. Оларның мал-маганының кыш дургузунда чиир сигенин белеткээр даалганы тус-тузунда онаап каар. План, улуг-ла дизе, 10 тоннадан ашпас боор чүве. Биске – “Тываның аныяктары” солуннуң редакциязының ажылдакчыларынга “Шамбалыг” совхозтуң малчыны Василий Хүндүжүк деп кижиниң аалынга сиген белеткээр онаалданы ВЛКСМ Тыва обкому онааган.
Василий Хүндүжүк деп малчын шефчилерин – эки турачы дузалакчыларын дыка-ла хүндүлээр, ажаап-тежээр кижи чораан. Үш хүн дургузунда ижер-чиир аъш-чемивисти күжүр баш бурунгаар белеткеп алган болур. Чырык чок караңгы ээн кыштагга чыдып алгаш, сакманчылар казанаанга коргунчуг-чугаалашпышаан, үш хүннүң дургузунда элээн-не ажылдаан бис. Баштайгы хонуунда харын эът-кеш чуурлуп каар чораан, ооң соонда эдиге бээр-ле чоржук. Улуувус-ла Эртине Монгуш, Седип-оол Монгал олар чүве. Оон адакталдыр Арион Шаңнаа, Иван Херлии ажылдап турдувус. Салдынган планны күүседип турганывыс ол ыйнаан, соң-даарта эвээш-биче шаңнал акшалар-даа ап турдувус-ла.
Сиген кезери амыр эвес херек. Кезилдениң арга-хоргалары чер-чер аайы-биле аңгы-аңгы боор, шалгыны, биригээр чугаалаарга, кадыырны таптаары, чидидери база тускай уран чүүл-дүр. Бистиң аравыстан Мөңгүн-Тайга чурттуг Иван Херлии “чартыктаар” арганы ажыглап, хамыкты мурнап алгаш чоруй баар чүве. Кыштагның ол-бо талазының сигенин какталдыр кескен бис.
Кадыг ажыл кылып шыдавас херээжен чонувус редакцияның ажыл-херээн чогудуп, солун үндүрүп артып каар улус. А биске, эр хиндиктиг улуска, үш хүннүң күш-ажыл практиказы Кара далай эриинге шөлээ-биле дөмей. Акша-көпей-даа сүрүшпейн чораан бис, ындыг бодал-даа башка кирбес турган. Бээр болза – четтирер, бербес болза – чылдагаанныг ыйнаан деп каар. Шак ынчалдыр кижи күш-ажылга дадыгар, эргежок чугула дуржулга алыр, чаа чүүлдерге өөренир боор чүве. Бодунуң ажылының түңнелдери дээш, малчынның мал-маганынга сиген-ширбиил чедишкен ирги бе дээш кижи сагышсырап олурар апаар чораан.
Бо шагда ук арга-дуржулганы чоп эгидип болбазыл? Ажылчы чон көдээниң ишчилери-биле катай деп чүүлдүң херек кырында бадыткалы ол ышкажыл. Бирээде, интернеттен дүшпес аныяктарывыс ажыл-ишке өөренип, күш-ажылга дадыгар болур. Хамык-ла чүүлдер алдын-мөңгүннүң кылаңнаажы-биле үнелеттинмес-тир ийин. Бети дизе, тыва эдилелдер, черлер аттарын аныяктарывыс, ажылдакчыларывыс билип алгайлар. Билбези, чаа черлер-даа көрүп, оларның төөгүзү, дагдынган малчыннарының намдары-биле-даа таныжып ап болгай. Ол база чугула билиишкиннер-дир.
Ийиде, ниитилелге ажык-дүжүүвүс оон көстүп келир. Аас-биле кончуг, а херек кырында чези-холазы дораан көстүп кээр кижилер күш-ажылдың үнезин, аагын ынчан биле бээр. Тараа, эът, сүт, дүк кайыын кээрил, ол бүгү төнмезин дизе чүнү кылза экил дээрзин медерей бээрлер. Ол база хоомай эвес түңнел-дир.
Үште, күш-ажыл мөөңнекчи салдарлыг. Найыралчы хөөн бөгүн биске тоң чугула. Каш хүн дургузунда кады ажылдапканыңда, чаныңда эш-өөрүң чарылбас, каашпас өңнүктериң болур. Найыралчы эп-харылзаа деп чүве ол. Бо үеде ындыг хамаарылга биске чедишпейн турар. Ам кандыг ийик бис – кижи бүрүзү бодунуң делегейинде аңгы-башкыланы берген чоруур, коллективчи хөөн чок, каш санныг эдержир эштерлиг боор. Аңаа бодаарга телефон адырылбас, чарылбас өңнүүвүс апарган. Ону кезээде суйбаан чоруур-ла болгай бис...
Көдээ ажыл-агый адырында бөгүнгү байдалдарны черзилей көрүп олурарымга, мындыг бодалдар кижи бажынга кирер-дир, эш-өөр. А силер чүү деп бодаар силер?
Артур ХЕРТЕК.