Чоокта чаа, ноябрь 26-да, дорт эфирге Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадырынче шыңгыы кичээнгейни угландырган.
Алгы-кешти эттеп-далгып, ажыглаарының дугайында улуг назы-харлыг кижилер чугаалажы бергенде, совет үеде алгы-кешти колхоз-совхозтарга канчаар ажаап шыгжап, чурттакчы чондан алгы-кешти белеткел контораларының өртектиг хүлээп турганын эпти-ле сактып кээрлер.
Белеткел конторалары ол шагдагы районнар төптеринге доктаамал ажылдап, оларның агентилери дээр кижилер суур бүрүзүнге чондан алгы-кешти өртектиг хүлээп ап турган. Чондан хүлээп алыр алгы-кештиң өртээ ооң шынарындан база дыка хамаарылгалыг. Малды соккан дораан ооң кежин хере салгаш, иридип чыдытпаан болза, ындыг кешти хүлээп алырының өртээ улуг, дырышкак кештерниң өртээ чиик.
1950–1970 чылдарда өрге кежин белеткел конторалары хүлээп ап турганынга амгы үениң оолдар, уруглары кайын белен бүзүрээр деп. Чаңгыс өрге кежиниң өртээ ол шагдагы акша-биле 5 көпеек, а ол дээрге бир сеанс кино өртээ. Өөреникчи оолдар чайгы дыштанылга үезинде өргелээш, өрге кештерин белеткел контораларының суурда агентилеринге дужаапкаш, карандаш, кыдырааш дээш өске-даа өөредилге херекселдерин садып алыр аргалыг турганнар. 100 өрге кежин дужаарга, 500 көпеек азы 5 рубль. Бо дээрге ол шагда бичии оолдарга хөй акша. Чайгы ботинка идиктиң өртээ 5 рубль турган. Чогум-на ол үеде оолдарын ада-иелерниң Өргелээр деп ат-биле адап алыры нептереңгей апарган. Чаш оглу өргелээр, акша ажылдап эккээр кижи болзун дээн күзелден ынчаар адап турганнары чадавас.
Белеткел контораларының ажылдакчылары совет үеде шору бай кижилерге хамааржып турганын сагындырып каары артык эвес. Чүге дээрге олар чондан алгы-кешти чиик өртекке, квитанция бижип бербейн, хүлээп алгаш, херек кырында өртектен артынчызын “карманнап” алыр.
Күчүлүг экономикалыг Совет Эвилели буступ дүшкени-биле кады белеткел контораларының четкизи сандарааш, чоннуң алгы-кеш дужаар черлери чок апарган, чон мал-маган кежиниң хөй кезиин анаа-ла үндүр октап, чүгле боттарының хереглелинге чамдыызын арттырып алыр апарган.
Малдың алгы-кежин үндүр октаар чорук амгы үеде шеглээн, чүге дээрге алгы-кешти эттээр, оон идик-хеп дээш өске-даа эт-сеп аймаа кылыр улуг эвес бүдүрүлгелер Тывада тургустунуп, оларның саны чоорту көвүдеп турар, кожуун бүрүзүнде алгы-кеш болбаазырадыр биче цехтер бар. Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайда Маадыр Кырлыг-Кара ышкаш алгы-кеш болбаазырадырынга шору материалдыг баазалыг, арга-дуржулгалыг “алгы-кешчилер” Тывада элээн хөй.
2019 чылдан бээр боттандырып келген республика чергелиг “Кеш” төлевилел малдың алгы-кежин болбаазырадырын сайзырадырынга көскү идиглиг болган. Бо төлевилел социал ужур-дузалыг апарып, чурттакчы чоннуң ажыл чок чоруун кызырарынга база салдарны чедирген.
Алгы-кеш болбаазырадырының амгы үениң сайзыраңгай технологиялыг дериг-херекселдерлиг аар өртектиг биче цехтерин садып алырының бергезиниң хараазында Тываның политехниктиг техникумунуң баазазынга алгы-кеш эттээр дериг-херекселди чогаадып эптээр ажылды организастаан. Шагаан-Арыг хоорайда Маадыр Кырлыг-Кара ол дериг-херекселди шенеп ажылдаткаш, бир эвес аңаа ажылдап өөрени бээр болза, хүнде 10 кештен алгыны эттеп үндүрүп болур деп демдеглээн. Бөдүүнү-биле санаарга, чылда 2 муң алгы-кеш-тир.
Тываның политехниктиг техникумунуң баазазынга чогаадып эптээн дериг-херекселдерни мал кежи болбаазырадыр талазы-биле ажыл-херээн эгелээн, арга-дуржулгалыг апарган ажыл-агыйжы кижилерге Сайгарлыкчы чорукту деткиир республика фондузунуң шугуму-биле микрочээли үндезининге берген.
Малдың кежин эттеп, алгы кылдыр болбаазырадыр чээрби ажыг биче бүдүрүлгелер амгы үеде республикада ажылдап турар. Оларга чиг-эт боор кеш республикада четчир болгаш артар. Алгы-кеш болбаазырадыр сайгарлыкчы чорук чаа-ла сайзырап эгелээн 2012 чылда безин, Красноярскының статистика эргелелиниң ажык сан-чурагайлары-биле алырга, 400 муң малды Тывага соккан.
Улуг-Хем кожуунда тараачын-фермер ажыл-агыйның баштыңы Маадыр Кырлыг-Кара мал кежин алгы кылдыр болбаазырадырынга улуг арга-дуржулгалыг, эвээш эвес кешти республиканың рыногунче үндүрүп турар. Эттээри белен эвес, кылын кештиг мыйыстыг бода малдың, сарлыктарның, чылгы малдың кештерин Маадыр Мартовичиниң болбаазырадып турары – ооң бо ажылында эки чүүлү.
Тывада биче бүдүрүлгелерниң болбаазыраткан алгы-кежи чүгле республика рыногун хандырып, тус черниң чурттакчы чонунуң кедип чаңчыккан национал идик-хевин, эдилеп өөренген эт-севин даарап кылырынга хереглеттинип турар.
Амгы үениң кижилериниң, эң ылаңгыя аныяктарның, идик-хептиң, эт-септиң шынарының негелделеринге дүгжүр алгы-кешти болбаазырадыр бедик технологиялыг бүдүрүлге республикада ам дээрезинде тургустунмаан. Малдың хөйүнүң талазы-биле Сибирь федералдыг округта тергиидей берген Тывага ындыг бүдүрүлге кончуг чугула – а ол келир үениң сорулгазы.
Шаңгыр-оол Моңгуш.