Ам база тыва дыл…

2016 чылдың январь айның 21-ниң хүнүнде үнген “Шын” солунда Бай-Тайга кожууннуң Тээ­ли суурунуң чурттакчызы Октябрь Таргынның “Сагыжым аарып­ чор...” деп чүүлүн номчааш, бодумнуң тыва дыл дугайында бодалдарымны илередиксеп бижип олур мен. Бо авторнуң Тываның чурттакчы чону орус-тыва сөстер-биле холуп чугаалажыр дээнинге чүүлдүгзүнүп, каттыжып тур мен. Ооң чижээнге бир катап тыва теледамчыдылга болуп турар үеде Тываның Иштики херектер яамызының бир улуг даргазының: “Тыва Республиканың Пра­вительство­зунуң Председате­линиң решениези-биле” деп чугаалаанын дыңнааш, черле кайгап ханмас кижи болдум.

Амгы үеде солун-сет­күүл­дер­ни номчуурга, ра­дио-­телевиде­ниениң дам­чы­­дылгаларын дыңнап олу­рарга, Тываның чурттакчы чонун дүвүредип турар айты­рыгларның бирээзи дээрге тыва дылды канчап бистиң өзүп олурар салгалдарывыска хумагалап-кадагалап арттырып бээри болуп турар.

Амгы үеде Тыва Республи­каның ниити өөредилге черлеринде болгаш бичии чаштарны кижизидип турар албан черлеринде тыва дылды болгаш тыва национал чаңчылдарны өөредириниң талазы-биле ажылды чорудуп турарының дугайында элээн-не хөй чижектерни радио-телевидение ажылдакчылары чырыдып көргүзүп турар-дыр.

Тыва дылды хумагалап-кадагалап арттырып алыры­ның болгаш оон-даа улам сайзырадырының айтырыг­ларын Тываның эртем-шинчилел институдунуң, күрүне университединиң тускай дыл эртемнериниӊ ажылдакчылары база сайгарып, өөренип көрүп турар дээр болза, ол дугайында кандыг-даа чигзиниг чок боор деп бодап олур мен.Кеземче чорудулгазында тыва дыл

2001 чылдың декабрь айда Россия Федерациязының Күрү­не Думазы Россия Федера­циязының чаа Кеземче чорудулга дүрүмүн хүлээп алган. Бо Дүрүмнүң негелделеринде судтуң (шүүгүнүң) янзы-бүрү чадаларынга оттуртунган кеземче херектерин сайгарып көөрүнүң чурумун бирден бирээ чокка айтып каан.

Мен ол үеде Улуг-Хем ко­жуун­нуң эптештирилге шиит­кекчизиниң албан-хү­лээл­ге­зин күүседип ажылдап турган мен. 1961 чылда хүлээп алдынган РСФСР-ниң Кеземче чорудулга дүрүмүн тыва дылга тыва дыл башкызы кижи очулдурган турган. Херек кырында ол очулдурулгада тыва дылдың юридиктиг терминологиязын четчир хуузу-биле ажыглаваанын демдеглеп калза эки боор.

2002 чылдың июль айның 1-ден эгелеп үстүнде айыттынып турар Кеземче чорудулга дүрүмү күш кирген болгаш Россия­ Федерациязының хоойлу-дүрүм ажылдакчылары ону ажылынга ажыг­лап эгелээн. Ол үеден эгелеп чаа Россия Федерациязының Кеземче чорудулга Дүрүмүн тыва дылче очулдурулга ажылын эгелээн мен. 2003 чылдың төнчүзүнге чедир ол ажылды кылып турумда, ук Дүрүмге хөй-ле өскер­лиишкиннер болгаш немелделер кирип эгелээрге, ажылды түр када соксаткан мен. Оон сөөлүнде 2005 чылдың март айда халажылгаже үнгеш, катап очулдурулга ажылымны уламчылаан мен.

Ол кылып турганым ажылымны ара соксап каан үем­де Кеземче чорудулга дү­рүмүнге база-ла элээн хөй өскер­­лиишкиннер болгаш не­мелделер кииртинген болганда, оларны бирден бирээ чокка шуптузун кииргеш, 2008 чылдың төнчүзүнде кылып турган ажылымны дооскан мен.

Чогум ол Дүрүмнү чырыкче үндүрерде, элээн бергедээш­киннерге таварышкан мен. Баштай Тыва Республиканың Суд (Шүүгү) Департаментизинге баргаш, ол Дүрүмнү үндүржүп бээринге дуза чедирериниң дугайында дилегни кылырымга, бисте ону үндүрер акша-төгерик көрдүнмээн дээш ойталап каап­кан. Ол айтырыгны Тыва Республиканың Дээди Судунуң (Шүүгүзүнүң), Тываның ном үндүрер чериниң болгаш Тыва Республиканың Чазааның оралакчы даргаларының мурнунга тургузарымга, база-ла кым-даа херекке албады.

Оон сөөлүнде ук кеземче чорудулга Дүрүмүн болгаш баштайгы истелгениң процессуалдыг документилериниң үле­герлерин ийи ном кылдыр бодумнуӊ акша-хөреңгим үн­дүрүп тургаш, чырыкче үндү­рер ужурга таварышкан мен.

Кажан ол номнарны тарадып эгелээримге, хоойлу-дүрүм-биле ажылдап турар орга­низацияларныӊ удуртукчулары хуу кижиден ном садып алыр эргевис чок деп чылдагаан­наар болган, Кызыл хоорайның прокуратуразыныӊ болгаш Тыва Республиканыӊ Истелге комитединиң ажылдакчылары, бисти кеземче херектерин чүг­ле орус дыл кырынга истеңер деп негелде бар дээш база-ла албайн барганнар.

Бо талазы-биле мен Таңды кожууннуң прокуратуразының бир ажылдакчызынга ол тыва дыл кырында очулдуруп алганым РФ-тиң Кеземче чорудулга дүрүмүн болгаш баштайгы истелгениң процессуалдыг документилерин көргүзеримге, “Бисте кеземче херектерин чүгле орус дыл кырында сайга­рып көөр-деп ЗАКОН бар” – деп харыылаарга, мен “Кандыг ындыг­ хоойлу чүвел, тыва дылды ажыг­лаарын хоруп турарының дугайында хоойлу чүве бе, меңээ ол хоойлуну көргүзүңер “ – дээримге, “Мээң чайым чогул” – деп харыылаан.

Шак ындыг негелдени кым тургузуп турарын мен дыка-даа ханылап сайгарбаан мен, та Тыва Республиканың прокуратуразы азы Тываның Дээди Суду (Шүүгүзү) тургузуп турар чүве.

Бо талазы-биле мен бодап көөрүмге, кеземче херээниң баштайгы истелгези доостурга, аңаа хамаарыштыр РФ-тиң Кеземче чорудулга дүрүмү ёзугаар буруудадыр түңнелди тургузар, ол буруудадыр түңнелди прокурор бадылаар ужурлуг. Бистиң чуртта юридиктиг эртемнерни орус дыл кырында өөредип турар, херек кырында тыва дыл кырында юридиктиг терминнер чогуур аайы-биле ажыглаттынмайн турары-биле кеземче херээниң буруудадыр түңнелин бадылап турар прокурорларның болгаш кеземче херектериниң кожуун чергелиг судтарга (шүү­гүлерге) болгаш судтуң кассация болгаш хайгаарал чадаларынга сайгарып көрүп турар шииткекчилерниң шын тыва юридиктиг терминнерни билири чегей болганындан кеземче херектериниң баштайгы истелгезин орус дыл кырынга кылып чорударының дугайында негелде тургустунуп келген деп бодап олур мен.

Төрээн дыл – хоойлуда

Шак мындыг байдал, бир дугаарында, кижиниң бодунуң төрээн дылын ажыг­лаар эргезинге хамааржыр. Чүге дээр­­ге Тыва Республиканың Конс­титуциязының (Үндезин хоойлузунуң) 5-ки кезээнде айыттынганы езугаар, Тыва Республиканың девискээринде тыва болгаш орус дылдар дең эргелиг күрүне дылдары болуп турар болгай.

Россия Федерациязының Конституциязының (Үндезин хоойлузунуң) 26-гы чүүлүнде болгаш Тыва Республиканың Конституциязының (Үндезин хоойлузунуң) 24-кү чүүлүнде айыттынганы ёзугаар, кижи бүрүзү төрээн дылын ажыглаар, харылзажылга, кижизидилге, өөредилге болгаш чогаадылга дылын хостуу-биле шилип алыр эргелиг деп айыткан.

Ол ышкаш 1996 чылдың декабрь­ 31-де хүлээп ал­дын­ган № 1-ФКЗ «Россия Феде­рациязының суд (шүүгү) систем­азының дугайында» деп Конс­титуциялыг хоойлунуң 10-гу чүүлүнүң 1-ги кезээнде айытканы болза, Россия Федерациязының девискээринге бүгү-ле судтарга (шүүгүлерге) суд (шүүгү) бү­дүрүлгези болгаш судтуң (шүү­гү­нүң) херек эмгелээшкинин Россия Федерациязының күрүне дылы болур орус дыл кырынга чорудар дээн, ол ышкаш өске нии­ти юрисдикциялыг феде­ралдыг судтарынга (шүүгүлеринге) суд (шүүгү) бүдүрүлгези болгаш судтуӊ (шүүгүнүң) херек эмгелээшкинин судтуң (шүүгүнүң) туруп турар чериниң күрүне дылы болуп турар дыл кырынга чорудуп болур дээн. Бо-ла чүүлдүң 3-кү кезээ ёзугаар суд (шүүгү) бүдүрүлгезиниң дылын билбес кижилерге төрээн дылының кырынга өчүктү болгаш та­йылбырларны берип болур эргезин хандырар, ол ышкаш очулдурукчунуң дузазын база ажыглап болур эргезин хандырар ужурлуг деп каан болгай.

Шак бо демдеглеттинип турар байдалдар мээң очулдуруп каан Россия Федерациязының Кеземче чорудулга дүрүмүнүң 18-ки чүүлүнде база айыттынган.

Кижи бүрүзү төрээн дылын суд (шүүгү) бүдүрүлгезиниң үезинде хостуу-биле ажыг­лап болур эргени чаңгыс-ла Россия Федерациязының Конс­титуциязы (Үндезин хоойлузу), Тыва Республиканың Конс­титуциязының (Үндезин хоойлузу) эвес, ол ышкаш Каттышкан Нациялар Организациязының Чиңгине Ассамблеязының 1948 чылдың декабрь 10-да хүлээп алган «Кижиниң эр­гелериниң дуга­йында бүгү-ниити угуул­газында», ки­жи­ниң эргелерин болгаш хос­туг чоруун камгалаарының ду­га­йында Европаның конвенциязында болгаш Россия Федерациязының 1991 чылдың октябрь 25-те хүлээп ал­дынган № 1807-1 «Россия Федерациязының чонунуң дыл­дарының дугайында» деп хоой­луда база магадылап турар.

Херек кырында амгы үеде баштайгы истелгени кылып чорудуп турар байысаакчылар байысаадып турар кижиге ооң эргелерин болгаш хүлээлгелерин тыва дыл кырынга орта тайылбырлап шыдавазының уржуундан долдурган протоколдуң адаанга ол кижиге «Русским языком владею хорошо, в услугах переводчика не нуждаюсь» («Орус дылды эки билир мен, очулдурукчунуң дузазын ажыг­лавас мен») деп бижиткеш, кеземче херээн буу-хаа истеп доос­каш, судче (шүүгүже) дамчыдып бээрин кызы­дар таварылгалар тургулаар. Суд (шүүгү) сайгарылгазының үе­зинде ол кижиниң орус дылды кайы хире билири кымга-даа сонуургал чок апаар.

Ооң кадында хоойлу-дүрүм органнарында ажылдап турар очулдурукчуларның хире-чергезин өөренип көөр чүве болза, олар база-ла тыва, орус сөс­терни, домактарны шокарлап ажыглап чугаалажыр улус болуп турар.

Хөректи, сагышты өйүп чоруур бо айтырыгны "Шын" солунче кииргеш, мээң бодалым болза, Тываның күрүне университединде юридиктиг факультеттиң барын ажыглап алгаш, аңаа тыва юридиктиг терминнерни ылап эки билир эртем-билиглиг улусту чыып тургаш, очулдурукчуларга болгаш студентилерге өөретсе, ар­тык эвес боор деп бодап олур мен.

К.Х. НУРСАТ.

Чурукту интернет четкизинден алган.