| СЕНТЯБРЬ 27 – БҮГҮ-ДЕЛЕГЕЙНИҢ ТУРИЗМ ХҮНҮ |
Тыва чуртувусту сонуургап шинчилээр ажылдар XIX векте эгелээн. Эң баштай Тываның девискээринге 1842 чылда орус геолог, географ эртемден Питер Чихачев кээп, шинчилелдерни кылган. А даштыкы эртемденнер Тывага 1910 чылда Великобританияның Хаанының географтыг ниитилелиниң деткимчези-биле Дуглас Каррутерске баштаткан англи экспедиция келген. Орус чоннуң эң баштай Тываже көжүп эгелээн үези – 1838 чыл, ол алдын тывыжы-биле холбашкан. Таңды-Урянхайның албан ёзузу-биле орус колонизация 1885 чылда эгелээн. Ынчан бир садыгжы Иркутскунуң генерал-губернаторундан амгы Туран девискээринге көдээ ажыл-агый кылып чурттаар кылдыр чөпшээредип алган. Оон бээр-ле каас-чараш бойдустуг, тывызыксыг Тыва деп байлак оран аян-чорукчуларның кичээнгейиниң хараалындан дүшпестээн.
Бүгү делегейниң туризм хүнүнүң бүдүүзүнде «Тыва Республиканың туризм талазы-биле информастыг төвүнүң» директорунуң хүлээлгезин күүседип турар Ай-Херел Хертекке ужуражып, республикавыстың туризм адырының амгы үеде байдалын сонуургадывыс.
АМГЫ ҮЕДЕ ТУРИЗМНИҢ БАЙДАЛЫ
Ниитизи-биле туризм Тывада сөөлгү каш чылдар дургузунда элээн сайзырай берген. Бо адырны хөгжүдеринче федералдыг болгаш регионалдыг эрге-чагыргаларның сагыш салыышкыны улуг. «Тыва Республикага туризмни сайзырадыры» деп Тываның күрүне программазы-биле чылдың-на грантыларны ойнадып турар. Бо хүннүң байдалы-биле Тывада 13 турисчи оператор ажылдап турар. Аян-чорукчуларга ачы-дуза чедирилгезин көргүзери-биле мергежили болгаш дуржулгазы элээн бедий берген, ат-сураа шору алгаан турисчи операторларга «ТоджаТур», «Сай-Хонаш Трэвел», «Чиңзе», «Аржаан Трэвел», «Урянхай Трэвел» хамааржыр. Эрткен чылдың түңнелдери-биле алырга, Тывага 200 муң ажыг аян-чорукчулар келген. Оларның 31 муңу даштыкы күрүнелерден келген, артканнары – Саян ажыр чуртувустуң аңгы-аңгы регионнарындан аян-чорук кылып база ажыл аайы-биле кээп турар аалчылар. Сибирь федералдыг округ болгаш ооң иштинде Тыва Республика Россияда туризмни сайзырадып турар тергиин регионнарның санынче киргенин Россияның экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Решетников демдеглээн.
ТУРИСТЕРНИҢ СОНУУРГАЛДАРЫ
Эрткен чылдың болгаш бо чылдың 8 айның көргүзүглери-биле туристерниң эң сонуургап барып турар черлери: Дус-Хөл, Чедер курорту, Тарыс аржааны, Мөңгүн-Тайга болгаш Бай-Тайганың шыпшыктары. Мөңгүлек, Кара-Хөл, Чараш-Дашты сөөлгү үеде аажок сонуургаар апарган. Тожу кажан-даа үнезин чидирип көрбээн булуңувус бооп артпышаан. Ооң чараш бойдузу: хөлдери, аржаан суглары, тайга-таңдызы, аң-меңи, кат-чимизи, балык-байлаңы. Оон аңгыда келген аалчылар хамнаашкынны кончуг сонуургаар. Культура талазы-биле туризм шуут-ла аңгы, дыка улуг адыр бооп артпышаан. Делегейде сураглыг хөөмейивис дээш-ле, танцы-самывыс, ус-шеверлеривис, дарганнарывыс ажылдары... – бо-ла бүгү тыва энциклопедияның шуут-ла аңгы бир тому кылдыр санаттынып болур. Тыва национал аъш-чемге хамаарыштыр база-ла ындыг. Ол база бир дыка улуг адыр апаар. Албан-биле тыва хойнуң эъдин сонуургаары-биле Узбекистандан аалчылар бо чайын келген. Оларны Тывада ажылдап кээп турар чаңгыс чер чурттуу чорудупкан бооп турар. «Силер чуртувустуң аар өртектиг улуг ужалыг хоюн садып чигеш-даа, кужуруңар ханмас. Тывага баргаш, бичежек хойдан чип көрүңер даан, ол эъттиң амданныын, сүүзүннүүн, кужур ханарын дораан эскерип каар силер» – деп чугаалаан болган. Ынчангаш олар Тывага кээрге, деңнеп көөр кылдыр ийи хойну дөгерип берген. Бирээзин узбектернии ышкаш ханын аксып каапкаш, хайындырган. Ийи дугаар хойну тыва ёзу-биле дөгерип бергеш, хан, чөреме, кургулдай, өкпе, баар, бүүрек дээш шуптузун салып берген. Албан-биле тыва хой эъдин амданнанып чиир дээш келген аалчыларның күзели бүткен. Шынап-ла, тыва хой эъди эң амданныг, сүүзүннүг, кужур ханар болган. «Бис чуртувуска хой эъдин амдан киирип алыры-биле куркумадан эгелеп алгаш, дыка хөй холуксааларны ажыглап турар болгай бис. А силерниң эъдиңерге чүгле дус биле перец боорга-ла чедер чүве-дир» – деп шынын чугаалааннар. Казахстандан кээр аалчылар үргүлчү чылгы малдың эъдин сонуургаар бооп турар.
Италиядан келген аалчылар тыва быштакты кайгап ханмаан. Италияда кончуг аар өртектиг моцарелладан-даа артык эки быштакты канчаар кылырын көргүзүп бээрин дилээрге, Туризмниң информастыг төвү Чеди-Хөл кожуунда «Таңды-Уула» деп турисчи баазага чедиргеш, быштакты кылырын көргүскен. Италилер тыва быштакты кылыптарының беленин, дүргенин, ооң чаагайын магадап ханмаан.
Тарыс аржаанынга үш чыл улай кирипкеш, эмнеттинмес аарыгларындан эттинип алган өг-бүле өөрүп четтиргенин илередип, бар-ла турган алдыннарын шуптузун аржаан бажынга өргүпкеш, чалбарып чанган аалчылар база бар деп Ай-Херел Хертек чугаалады. «Изиг аржаан чүгле Кавказта бар деп бодап чораан мен, ооң температуразы +15 градус. Тарысты билбес турган үемде ынчаар бодап чордум. Мында +45 градус аржаанга кирип ап, сегип үнүп кээр мен деп бодавайн чорааным шын» – деп, бир аалчы сагыш-сеткили-биле үлешкен. Келир чылын «Чедер» курортунче бүдүн өг-бүлези-биле кээп дыштанырын планнап турар аалчылар база хөй.
ТЫВАГА ТУРИЗМНИ УЛАШТЫР САЙЗЫРАДЫРЫ
Бо айтырыгга хамаарыштыр үстүнде аңгы Күрүне программазы бар деп айыткан бис, ооң күүселдези эки чоруп турар. Программаның кол күүседикчизи – Тыва Республиканың туризм талазы-биле күрүне комитеди, ооң кады ажылдаар албан черлери: ТР-ниң Туризм талазы-биле информастыг төп болгаш ТР-ниң экономиктиг хөгжүлде болгаш үлетпүр яамызы.
2025-2027 чылдарда Тывага туризмни сайзырадыры-биле янзы-бүрү делгелгелерни кылып, суртаал ажылын күштелдирерин планнап турар. Чамдык мурнады хөгжүдер айтырыгларга доктаар болза, мындыг:
Инфраструктураны ам-даа экидир белеткээр: хөй аалчыларны уткуурунга чаа-чаа аалчылар бажыңнарын, турисчи баазаларны, кафе, рестораннарны, глэмпинг, кэмпинг хевирлиг черлерни кылыр, оруктарны экижидер;
Туризмниң аңгы-аңгы угланыышкыннарын сайзырадыр: республикада агротуризмни, аңнаар туризмни, экологтуг, эмнээшкин угланыышкынныг, суг-биле холбашкан угланыышкыннарны сайзырадыр аргалар бар;
Ат-сураглыг «Үш-Белдир» курортун катап тургузар;
Кызыл хоорайга турисчи кодту тургузар: хүн-биле ажылдаар батареяларлыг болгаш USB-телефон чемгерикчилерлиг сандайларны салыр, Салчак Тока кудумчузунда сесерликте өзүп турар ыяштарны чырыдар, Улуг-Хем эриинге чайганыыштарлыг серилерни тургузар.
Тос-Булакче электри чырыын киирер. Кедизинде бо чер хөй улус чыглыр, улуг хемчеглер эрттирер чер апаар.
Оон аңгыда чер-черлерге, кожууннарга турисчи баазалар ажыдар күзелдиг хамаатыларны деткиир ажыл база уламчылаар. Чылдың-на грантыларны чарлап турар. Эргежок чугула документилерин четчелеп, турисчи ачы-дуза чедирилгезин кылыр күзелдиг улус Тываның туризм сайзырадыр агентилелинге барып, херек медээлерни оон билип ап болур. Сайзыраңгай бо үеде албан чериниң сайтызында бүгү материалдарны салып турар. Бо күрүне программазы 2030 чылга чедер. Бир эвес 2024 чылда Тыва Республика Россия иштинге туристерни хаара тудар талазы-биле тиилекчи регион кылдыр үнүп келген болза, ам бир беш чыл эртерге, оон черле куду батпас, мурнуку одуругдан дүшпес ужурлуг. Туристерни хөйү-биле хаара туткан тудум, республикавыс бюджеди бичии-даа болза долуп турар болур. Туризм ачы-дузазы-биле ажылдап чоруур хууда сайгарлыкчыларга, үстүнде адаттынган албан черлеринге, оларның удуртукчуларынга профессионал байырлалы-биле байыр чедирип тур бис. Ажыл-агыйыңар ам-даа сайзырап, чаа-чаа күзел-бодалдарыңар бүдүп, херек кырында боттаныры дүрген болзун деп күзээр-дир бис.
Надежда КУУЛАР.
Чуруктарны ТР-ниң туризм талазы-биле информастыг төвүнден алган.
“Шын” №37 2025 чылдың сентябрь 25