ТӨӨГҮНҮӉ КЫСКА ОДУРУГЛАРЫ
Даа, Бээзи, Салчак, Тожу, Хаасут өзектээш, манчы-кыдат эжен-хаанныӊ чарлыы- биле 1760 чылда хамык тыва кожуун, сумуларны чаӊгыс амбын-ноянныӊ холунга чагыртып каан.
Амбын-ноянныӊ «чызаанын» «Башкы таӊма» деп адаар, ноянныӊ чызааны Самагалдай хүрээзинде, турум чурттаар, көжер черлери – Хайыракан аразы, Кызыл-Тейлер, Самагалдай, Арыг-Бажы, Узун-Булуӊ олаады. (Аранчын Ю.Л. «Тыва улустуӊ маадырлыг оруу. Эртем-төөгүлүг очерктер» деп номундан)
АМБЫН-НОЯННЫӉ ЧАГЫРГАЗЫНЫӉ ТУРГУЗУУ
Бүгү тыва кожууннарны чагырган амбын-ноянныӊ чызааны азы таӊмазы мындыг составтыг: ноянныӊ дузалакчызы (дужаалы: мээреӊ азы дузалакчы); кем-херек үзүп шиидер дүжүмет (дужаалы: чалаӊ азы чагырыкчы); кожуун чалаӊы (бүгү-ле айтып, дужаар херекти харыылаар); кожуун мээреӊи (өске чер чурттуг кижилерниӊ херээн шиидер); арыскан-чаӊгы (ноянныӊ онза даалгазын күүседир дүжүмет); бижээчи база хөй санныг хаалар (ноянны камгалаар, аъжын-чемин таарыштырар, дашка тудуп, йөрээл йөрээп, аян тутканы ыры ырлаар, чарылга хүлээлгези күүседир, шеригни өзектээр, мооӊ ужурундан хааларны сураглыг мөгелерден, ырлаар-шоорлаар, аастыг-дылдыг, чечен-мерген, тывызык-кашпагай кижилерден шилип алыр); бижээчилер.
Моон аңгыда сумуларны чагырар чалаӊ, чагырыкчы, хүндү, бошка деп дүжүметтер турган.
Кожуун бүрүзү сумуларга чарлыр, а сумуларны чаӊгылар, хүндүлер, бошкалар чагырып, чыгган албанны чалаӊнар амбын-ноянга чедирер, херек апарганда Улаастайга чедиржир, өске сумуларга хамаарыштыр херекти үзүп көөр дүжүметтер болур; чаӊгы-биле кады хүндү, сумунуӊ хамык херээн башкарбышаан, үндүрүг хавырар бошкаларныӊ ажылын хынап кылдыртыр, суму база арбан даргаларыныӊ ажылын саавырлаар болгаш баштаар.
Амбын-нояннарның даңзызы:
1. Манаджаб (моол) (1759–1764 ч.)
2. Хүмүджаб (моол) (1764–1781 ч.)
3. Дэлэгдаш (моол) (1781–1787 ч.)
4. Дажы (1787–1789 ч.) (Бир дугаар тыва Амбын-ноян. Мээӊ тайылбырым).
5. Данзын (1789–1791 ч.) – Дажыныӊ оглу).
6. Седенбал (1792–1814 ч. – Данзынныӊ дуӊмазы).
7. Бадыжап (1814–1823 ч. – Седенбалдыӊ оглу).
8. Ламажап (1823–1863 ч. – Бадыжаптыӊ дунмазы).
9. Шындазын (1863–1865 ч.– Ламажаптыӊ дунмазы).
10. Ѳлзей-Очур (1865–1899 ч. – Шындазынныӊ оглу).
11. Комбу-Доржу (1899–1915 ч. – Ѳлзей-Очурнуӊ оглу).
12. Иргит Агбаан-демчи (1915–1916 ч.) – (Агбаан- демчини орус комиссар Григорьев Амбын-ноян Комбу-Доржудан таӊманы күш-биле хунаагаш, дүжүлгеге олурткан, Агбаан-демчи ызыгуур салгаан амбын-нояннарныӊ тѳрел бѳлүүнге хамаарышпас. У.Э.).
13. Соднам-Балчыр (1916–1921 ч. – Комбу-Доржунуӊ оглу).
(Ю.Аранчынныӊ «Тыва улустуӊ биеэдеги нояннарыныӊ төөгүзү Ураанхай нояннар дугайында барымдаа» биле «Тыва улустуӊ маадырлыг оруу» деп номнарынга даянып, шүүштүрүп тургаш, тургускан).
АМБЫН-НОЯН КОМБУ-ДОРЖУНУӉ САЛЫМ-ЧОЛУ БОЛГАШ ООӉ АЖЫ-ТӨЛҮ
150 ажыг чыл иштинде маньчжур-кыдат дарлал иштинге турган Тыва бот-тускайлаң күрүне болуп шыдавас турган. Моол биле Россияның кайызының чагыргазының адаанче кирерил деп айтырыг чидии-биле тургустунуп келген.
1912 чылдың январь айда Амбын-ноян Комбу-Доржу тыва дүжүметтерниң чыыжын эрттирген. Оларның күзел-бодалдары аңгы-аңгы болган. Тожу, Салчак кожууннарның нояннары Моол-биле каттыжарын саналдап турганнар.
Өскелери: – Моол-моол дижир-дир силер… Моол күрүне Тывага саржаг, сүттен өске чүнү берип шыдаарыл. Саржаг, сүт бодувуста бар! Россия – күш ол-дур! Бир эвес Моолга каттыжар болзувусса, биеэги дег олчаан эртем-билиг чок, эки сайзырал албас бис, чаңгыс арын саазын-даа биске тывылбас, бурунгаар депшилгелиг, чиге көрүштүг чурт орустарга каттышканы дээре деп изиг-изиг угаадып турган.
Ук хуралга улуг Орус күрүнениӊ ак хаанынга Тываны камгалал хайгааралынче ап алырынче дилег бижик киирер дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ооң түңнелинде, 1912 чылдың февраль 15-те Амбын-ноян Комбу-Доржу болгаш өске-даа дүжүметтер Усинскиниң кызыгаар шерииниң начальнигинге орус хаанга дамчыдары-биле дилег бижик киирген. Ооң кол утказы – Тываны улуг Орус империяның хайгааралынга, камгалалынга ап көөрү.
1913 чылдың сентябрь 29-та Бээзи кожууннуң бөлүк дүжүметтери база орус императорга бижээннер. Олар Тывага сарыг шажынны хевээр арттырарын, хөй орус чурттакчыларны чурттуң девискээринче киирбезин, тываларны түр шеригже келдиртпезин дилеп турганнар.
Дилеглер боттанган-даа. 1914 чылдың апрель 17-де протекторат кылдыр чарлаттынган. Император Николай II-ниң адындан Тыва Россияның өмээржилгезиниң адаанче кирген дугайында дыңнадыгларны ук шимчээшкинниң эгелекчилери Амбын-ноян Комбу-Доржуга, гүн-ноян Буян-Бадыргыга, Бээзи кожууннуң дүжүметтеринге Усинск округтуң кызыгаар херектериниң талазы-биле эргелекчизи А.П. Церенин бижээн.
Амбын-ноян Комбу-Доржунуң үезинде Тыва Россияга эки тура-биле 1914 чылда кирген болгаш ук ноян хаан Чазак черинден ыдыктыг Станислав орденниң 3-кү чергези-биле шаңнаткан.
1911 чылдың төнчүзүнде маньчжур-кыдат эжелекчилерге удур Эрзин, Тестиң араттары мурнап хөделип үнген.
Амбын-ноян Комбу-Доржунуң дужаалы-биле Хомду дайынынга Оюн, Салчак, Тожу кожууннарындан киржир араттарны Самагалдайның чызаанынга чыып, белеткеп, өөредип турган. 320 шериг Оюннарның Санаа мээрең-биле Мылдыкы чагырыкчыга баштаткаш, 1912 чылдың июнь 3-те Хомдуже аъткарган, июнь 16-да четкен. Тываның барыын кожууннарындан чыгган 300 ажыг шериг Хандагайтылап ашкаш, олар-биле каттыжа берген.
Шериглерниң ниити саны 600-700 чедип турган.
Хомду дайыны тыва болгаш моол шериглерниң тиилелгези-биле, 1912 чылдың август 9-та манчы-кыдат шериглерни чылча шапканы-биле доозулган. Тыва шериглер Хомду дайынынга шылгарааш, шаңнаткан тугун Амбын-ноян Комбу-Доржуга эккеп дужааганнар. 1911–1912 чылдарның национал-хосталгалыг шимчээшкини шак ынчаар тиилээн, тыва улус манчы-кыдат эжелекчилерниң дарлалындан хосталган.
Амбын-ноян Комбу-Доржунуң хавырган шерииниң улуг назылыы – 72 харлыг Сарыг-оол, а аныяа – 18 харлыг Калзаңмай.
Тываныӊ бирги чогаалчыларыныӊ бирээзи Иргит Бадра Ужунмеевичиниӊ «Арзылаң Күдерек» деп номунда Амбын-нояннар Өлзей-Очур, Комбу-Доржуну дыка эки көргүскен. Номнуӊ бешки эгезинде Күдерек бир дугаар хүрешкеш, тиилээш, овааныӊ тиилекчизинге белеткээн хунан аът-биле шаӊнадыр, ооӊ кырынга хүрежи солун болганы-биле Амбын-ноян Өлзей-Очур дөнен аътты чылгызындан тыпсыр, кожа чурттап чоруур Барысхоо угбазы кула аътты белекке бээр, ынчангаш Күдеректиң олчазы байлак-ла болур.
Хүреш төнерге, Амбын-ноян Өлзей-Очур Күдеректи кыйгыртып келгеш: – Сеӊээ бөгүнден эгелээш, «Мөге Күдерек» деп атты тыпсыр-дыр мен. Чүге дээрге сен начын кижини оваа дагаан черге октаан кижи бооп турар-дыр сен.
Оон улаштырар: – Че, Күдерек, ...Бо хүнден эгелээш, Таңды-Тываныӊ Бүгүде даргазы мээреӊ-чайзан, Амбын-Ноян Өлзей-Очурнуӊ оглу, ызыгуур салгаар тайжы хувулгаан Комбу-Доржунуӊ хууда мөгези-дир сен!
Ынчангаш Комбу-Доржу тайжы-хувулгаан (принц) турда, Амбын-ноян Өлзей- Очур чылдыӊ дагыыр Дүжүт оваазынга 64 мөге аразынга бир дугаар хүрешкеш, шүүлген 16 харлыг Арзылаӊ Күдеректи оглу Комбу-Доржунуӊ хууда мөгези кылдыр чарлык кылыр. Аныяк оолдар: тайжы-хувулгаан, келир үениӊ Амбын-нояны Комбу-Доржу база эрги Тывага, Моолга ады алгыыр, ат-алдарлыг мөге Арзылаӊ Күдерек кады өзерлер.
Тываныӊ 13 амбын-нояннарындан Комбу-Доржуга улуг аас-кежик таварышкан, Тываже аян-чорук кылып чораан Феликс Кон Амбын-ноян Комбу-Доржуну өг-бүлези-биле, оон паараӊыныӊ дүжүметтери-биле тырттырган. Иркутскунуӊ шериг округунуӊ полковниги Виктор Попов аныяк Амбын-ноян Комбу-Доржуну база төөгүге арттырган. Иннокентий Сафьянов Амбын-ноян Комбу-Доржуну оглу Соднам-Балчыр, өөнүӊ ишти-биле база Улуг-Хемни кежип турда, кезек дүжүметтери-биле тырттырган. Ынчангаш ол 6 чурукта арткан. Оон өске ызыгуур, ада салгаан Амбын-нояннарныӊ төөгүде чуруктары чок.
Амбын-ноян Комбу-Доржу 2 оолдуг болган. Соднам-Балчыр, Ликтан-Сүрүӊ.
(Уланчылыг)
Урана ЭРТИНЕ.
Чуруктарда: Амбын-ноян Комбу-Доржу өг-бүлези-биле; Амбын-ноян Комбу-Доржу.
"Шын" №65, 2023 чылдың сентябрь 2.