«Болур бе азы болбас бе?» Салгалдар, ниитилел тургузуу солушса-даа, кижилерниң омак-сөөгүнден, назы-харындан хамаарылга чокка, боданып чоруур кижи бүрүзүн дүвүредип чоруур мөңге айтырыг. Ол чүс-чүс чыл бурунгаар Гамлетти дүвүредип турган болза, чээрби бирги чүс чылда Азий диптиң төвүнде аныяк тыва оол Чылгычы Давааның база «бажын аартып» каан. Уильям Шекспирниң «Гамледи»-биле ол бир дугаарында Москва хоорайга Щепкин аттыг дээди театр училищезиниң ийиги курузунга өөренип тургаш, танышкан. Оон бээр-ле бо чылдың ноябрь 15-ке чедир «болур бе азы болбас бе?» деп делегей чергелиг классиктиг айтырыгга харыы дилеп, муңчулуп келген.
ТЫВА «ГАМЛЕТ» ТЕАТРНЫҢ РЕПЕРТУАРЫНЧЕ КИРГЕН
Чылгычы Даваа студент чылдарында-ла «Гамлетти» сонуургап, каш-каш янзы кылдыр боданып, номчуп, аңгы-аңгы режиссерларның салган шиилерин, киноларын көрүп, амгы үеге дүүштүр мынчаар тургузуп көрзе, кандыг ирги дээш, башкыларынга-даа көргүзүп турган. Ооң бодалы арай-ла элек, бышпаан, баштайгы шенелде, чиг ажыл кылдыр санаттынып турда безин, сонуургалын чидирбейн, катап-катап эглип кээп, ажылдап-ла турган. 2017 чылда эштери-биле кады доозуп чедип келгеш, Виктор Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрынга ажылдай берген. 2019 чылда «Ойнаксанчыг рольдарым» деп мөөрейге эвээш кижи киржикчилиг кылдыр үзүндүнү тургузуп алгаш, киришкен. Ынчан Гамлетти боду, Гертруданы ТР-ниң алдарлыг артизи Елизавета Монгуш, Офелияны Надежда Салчак, ооң соонда улаштыр сайзырадырда, Хемермаа Сайзан-оол, Салбак Лапчар, Сай-Дажы Найдан, Клавдийни Артыш Даржай ойнап турганнар. Ол үеде театрның кол режиссеру Марина Идам Чылгычы Давааның тургускан «Гамлединге» бедик үнелелди берип, улаштыр ажылдап, төндүр кылырын сүмелээн турган. Ам-на сценага салыптар боор бис деп бодааш, бөлүк чыглып алгаш, ажылдап-ажылдап кээрге-ле, бир-ле чүве четпес бооп-ла турган. Ооң соонда режиссерлар солчуп, ажылга өскерилгелер база болгулаан. Кызыл-Эник Кудажының тыва дылче очулгазын сагыш-сеткилче киир катап-катап номчуп, элээн ажылдап чоруй, боду шүлүк тургузуглуг кылдыр сценарийин эде бижип, сценаларын утка аайы-биле таарыштыр тургузуп, көрүкчүге чиик хевирге чедирер дээш, чылдан чылче эдип кел-ле чыткан. Бодунуң сонуургаары Джастин Бибер, Эд Ширан, Шон Мендес, Билли Айлиш деп ыраажыларны дыңнап турда, ол аялгалар, сөзүнүң утказы-даа шииге тааржыры кончуг апарган. Олар чоорту хөгжүм каасталгазынче кирип, аайлажып бар-ла чыткан. Чылдар эрткен тудум, баштайгы шенелделерин чаш, тенек көрүш-биле кылып турган-дыр мен деп медереп билип кааш, шыңгыы ажылдап эгелээн. Шүлүк хевиринге сценарийин бижип алгаш, театрның литература кезээниң редактору Эрик Доңгакка хынадып ап, эттирип келзе-келзе, ноябрь 15-те көргенивис «Гамлет» төрүттүнүп келген.
«Шии төнүп калган, хамык улус тарап эгелээн. А мен чааскаан сценадан дүжүп чадап, аай-дедир кылаштап-ла тур мен. Ылап-ла шыдапканывыс ол бе деп бодалдар мени үглеп-ле тур. Оон бир дугаарында-ла: “Босстуң күзелин бүдүрген-дир бис” деп чаптанчыг бодал бажымга кирип келген» — дээш, сеткил ханыышкынныг каттырып, амырап олурда, көөрүмге, ооң арнында бичии-даа өрү көрдүнүп, мактанып олурар сеткил чок болду. Кымны босс деп турарыл дээрзи эки билдингир. ТР-ниң алдарлыг артизи Елизавета Монгуштуң 70 харлаан юбилейин концерт эвес, шии кылдыр салыр деп дугурушкан турган улус-тур. Ынчангаш сентябрь айдан тура шыңгыы белеткени берген. Баштайгы көргүзүг эрткен соонда, салым-чаяаны режиссер кылдыр бир янзы илереп келген артиске театрда хүннүң-не хүннээрек турупкан. Ооң мурнунда кара-кара булуттар диргелип турган болза, ам хүн үнүп келген. Улуг ажылды эгелээнден бээр, 7 чыл дургузунда эде-хере кылып, мөөрейге көргүскенден бээр, 4-5 чыл иштинде катап-катап эде бижип, тааржыр хөгжүмнү шилип тургаш, кылып шыдаптарга, коллегалары-даа, төрээн театрының ханалары-даа аңаа өөрүп, чылыг-чырыын харам чокка өргүп турган ышкаш сагындырып турар. 2026 чылдың январьдан тура театрның репертуарынче «Гамлетти» база киирип каан. Баштайгы көргүзүүнче барып шыдавайн, хараадап артып калган тыва театрның мөгейикчилери ам амыраан. Бо улуг ажылды чааскаан кылып каан мен деп мактанмайн, шупту деңге шыдапкан бис деп амырап, кады ажылдаан командазынга өөрүп четтиргенин илередип, кижи бүрүзүнүң үлүг-хуузун салаа базып санап, чугула кылдыр демдеглеп олурду.
АМГЫ ҮЕНИҢ ГАМЛЕДИНИҢ ЧАШКЫ БОЛГАШ ЭЛЭЭДИ ҮЕЗИ
Ол Ээрбек болгаш Каа-Хем кожууннуң Даниловка суурга эрткен. Авазы – орус дыл, чогаал башкызы, ачазы –эге школа башкызы болгаш психолог. Ийи улуг угбалыг, олар Чылгычыдан 4 болгаш 8 хар улуг. Улуг угбазының өзүп, таныш тып турганын эки сактыр. Бичии угбазы дуңмаларын башкылап, садыгжы кылдыр ойнаар турган. Угбалары школаны доозуп чоруптарга, колдуунда-ла өг-бүлеге чааскаан өзүп олурган. Авазы шыңгыы, бедик үн-биле чугааланыптар турган болза, ачазы чаңгыс-даа кончуп көрбээн. Чагыг-сүме бээрден башка, артык чүве черле чугаалавас. Плейстейшенге ойнаарга, харын-даа артынга туруп алгаш, ынчавыт-мынчавыт деп айтып берип, оглунга «аарыкчылаар» турган. Сагыш-сеткил башкызы ада оглунга чоок, ону шуут мегелеп болбас, дораан билип кааптар. А авазы черле херээжен кижи болгаш, кыстарынга чоок деп ол амгы үеде санап турар.
Бир-ле катап бичии Чылгычы угбазының карманындан зажигалка тып алгаш, бичии одаг кылып ойнап олурда, хенертен сигени кыва берген. Авазы оглунче хорадап хыйланырга, ачазы Чылгычыны авазындан дестирип, кырган-авазының бажыңынче аппарып каапкан. Ол үеде бүдүн суур ону кыжырып каттыржып келген: бодунуң-на малының кыштаар сигенин өрттедип алган.
Кады ойнаар эштериниң хөй кезии – бодундан бичии оолдар. Кырган-авазы мырыңай оларны солдаттар деп чаптап адаар болу берген. Олар келгеш, инек мыяа аштажып бээр, оон шупту бажыңга олуруп алгаш, аткылажып ойнаарлар. Үе-чергези эштери-биле хондур балыктап чоруп каар турган.
6-7 класс турган үелеринде танцы-самны аажок сонуургай берген. Компьютерден брейк танцы шимчээшкиннерин көрүп алгаш, Даниловка суурнуң клувунга баргаш, теп эгелээн. Бир-ле хүн Тожудан келген чаңгысклассчызы «Каа-Хемниң сылдызы» деп мөөрей болурун дыңнаткаш, аңаа брейктээр кылдыр чалаан. Ийи неделя белеткенгеш, Чылгычы, Чимит, Аян үжелээн мөөрейниң «Көрүкчүлерниң үнелели» шаңналга төлептиг болганнар. Оон эгелээш-ле хүннүң-не танцылап, шимчээшкиннерин нарыыдадып, немей оолдарны хаара тудуп алганнар. Сөөлзүредир брейк танцыга хандыкшыл катап Ээрбекче чурттап чедип келген үезинде мырыңай «брейк-бажың» ажыдарынга чедирген. Ол үеде школа директорлап турган ачазындан шалазы чымчак, дески болуру-биле ийи ДВП материал дилеп алгаш, чадып алганнар. Чивеңейнип турар янзы-бүрү өңнерлиг хөгжүм турар кылдыр шаа-биле дериттинип алган.
Ол үениң агымының аайы-биле чаа үнүп турган кинолардан боттарынга шола аттар чогаадып алганнар: Чимит Оптимус Прайм болган, Аян – Мегатрон, а Чылгычыны Теккен деп адап алганнар. Брейктээр улусту бибой дээр. Ынчалдыр-ла бибой Оптимус, бибой Мегатрон, бибой Теккен деп Каа-Хем «сылдыстары» чайынналдыр чырып үнген. Ол үеде хип-хоп база сайзырап эгелээн болгаш, командазынга оолдар оон-даа хөй кылдыр немежип-ле олурган. Хип-хоп, рэп номчуур оолдар көвүдээн, уруглар безин катчып келген. Ийи дугаар чылында кожуунга ол-ла мөөрейге киришкеш, тиилеп кааннар. Шак-ла ынчаар брейк танцыны Даниловкага эгелеп алгаш, Ээрбекке улаштыр сайзырадып, ында эштерин хаара тудуп, кижи бүрүзүн танцыладып чоруй, 2009 чылда 9-ку классты доозупкаш, Кызылдың уран чүүл колледжизинче өөренип чорупкан – брейктээр эштеринден чоорту ырай берген.
Өөреникчи Чылгычы оожум турган. Кырган-ачазы безин чүнү-даа чугаалавас деп чемелеп чораан. Чааскаан бодунуң-на делегейинге динозаврлар, солдаттары-биле ойнап, компьютер баарынга-ла олурар, дашкаар-даа үнмес турган. Элээди үезинде харын брейктээр дээш хөй эштерлиг апарган.
БАШТАЙГЫ ЧАШ БОЛГАШ ХАРЫЫ ЧОК ЫНАКШЫЛ
Өске суурдан бир өг-бүле көжүп келген. Үш кыстыг. Чылгычының угбалары ол уруглар-биле найыралдажып алган. Бир-ле катап угбашкылар хеймер дуңмаларын «душтурар» деп сүмелешкен. Чаа келген уруг-биле ужуражырда, кедер таптыг хеп чок боорга, чаңгыс чүгээр кара чүвүрүн чуггаш, футболка кедип алырга, угбалары: «Болчаг баар хевиң чуп алдың бе?» — деп чаптап турганнар. Айлана биле Чылгычыны иелдирзин арттырып кааш, улуглары элээн ырадыр чоруй баарга, иелээн дыка үр ыыт чокка көржүп алгаш, туруп-туруп, Чылгычы: «Че, дуу улусче бараалам» — дээн...
«ВКонтакте» чаа тыптып турган үеде угбазы Чылгычыга аккаунт тургузуп бергеш, Айлананың чуруун салып бээрге, ооң акызы Чылгычыже хорадап турган. Херек кырында ол хөөкүй боду ону билбес-даа турган. Өйлеп-өйлеп көрүксээр, сакты бээр баштайгы чаш ынакшыл ынчаар-ла чашкы үеде артып калган. Ам бодап кээрге, анаа сонуургал турган хире деп ол санап турар.
Ёзулуг ынакшыл төрүттүнүп кээп, ол кижиниң шимчээшкин бүрүзүн эргим кылдыр хайгаарап, шай куткаш, сунганын безин дыка улуг хуулгаазын күш кылдыр көрүп, хандыкшып келгеш, ынак кызынга сеткилин ажыткан. Харалаан, чаңгыс кижиге ынакшааш, салым-чолун каттыштырып, кады кырыгыже чурттаар боор бис деп бодаан күзели бүтпейн барган. Харыы чок ынакшыл. Уйгу чок дүннер. Аарышкы. Чүрек балыы. Ыы. Ыржым дүне чаңгыс эвес катап ол сыртыын өттүрген. Ынчалза-даа... Харын-даа ол ындыг харыы чок ынакшылга душкан, ооң тевии-биле Чылгычы Даваа бо хүннерде роман бижип турар. «Ол дээрге чогаадыкчы чорук сайзырадырынга херек сеткил турган чадавас. Ёзулуг шын ынакшыл ам кээр болгай аан, ам-на, ам-на, чогум та кажан...» — деп бодавышаан, идегелин чидирбейн чоруурун эпчоксуна-эпчоксуна, чажырбайн чугаалады. Шак ол сеткилди чурттап, ажып эрткени романны шынзыг кылдыр бижииринге дузалыг деп ол санап чоруур.
ОЙНАКСАП ЧОРУУР РОЛЬДАРЫ БОЛГАШ КҮЗЕЛИ
Антон Чеховтуң «Куда» деп шиизин салгаш, Эпаминонд Максимовичини ойнаксап турар, «Ревизорда» Хлестаковту база шенеп көрзе деп бодалдыг. Марина Идамның сүмелээни аныяктарга тааржыр бир комедияны чаңгыскурсчулары-биле шенеп тургускан, көргүзер деп бодап тургаш, соксап калганнар. Дыка солун ажылче катап эглип кээрин күзеп турар. Бир-ийи хире чыл белеткенип алгаш, С.А. Герасимов аттыг бүгү-россияның күрүнениң кинематография институдунга (ВГИК) режиссер кылдыр өөрениксеп турар. Ол бодал амдыызында чайгылчак. Танцы тургузукчузу кылдыр өөренип турда, кижини ынчаар кылбас, мынчаар кылыр дээш тускай кызыгаарларже суптарынга арай таарзынмаан болгаш, маңаа база ындыг болур ирги бе деп сестип турар.
Бир эвес салым-чаяанын улаштыр сайзырадып, артист мергежилди шиливээн турган болза, Чылгычы Олегович боданмайн-даа, үениң маңынга чагыртып, чаа технологияларны шиңгээдип ап, программист азы IT-специалист мергежилин шилип алыр турган.
Студент үезинде эң солун таварылгадан бодал чокка дыка дүрген сактыптыңарам деп дилээримге, бир дугаарында-ла, англи дыл кичээлин сактып келди. Ол англи дылга шоолуг эвес турган. Башкызы мурнунга туруп алгаш, дүрген харыы негеп туруп бээрге, ол сөстү тыппайн олуруп берген. Шораан: «Сөөк деп сөстү орустап чугаалавыт даан» — деп айтып бээрге, оон-моон кыстар база улажыпкан. Күжүр Чылгычы аянныы аттыг кылдыр тускай аялга-биле: «Сөөк» — дей каапкан – бөлүк чир-шоң дүшкен. Оон эгелээш-ле бо хүнге чедир эжишкилерниң чыглып келген үезинде каткы-хөглүг чугаа-соот аразында албан ол сөөк «уштунуп» кээр апарган.
Москвага өөренген 4 чылының иштинде щепкинчилер каш-даа катап азар ужурга таваржып турган. Бир черге оюн-көргүзүүн бараалгадыр дээш, аңгы-аңгы шимчеп чорупкаш, бот-боттарын тывышпайн, айтыржып, долгажып, тыпчып алыр дээш, падын бараар турганын ам-даа утпаан.
Бир-ле катап эштери шупту Тываже чана бээрге, Шораан Кужаан-биле иелээн артып калгаш, аткылажып ойнап олургаш, бир көрүптерге, эштериниң бирээзиниң бажы көстүп келген. Ийи оол сырбаш дээш, ойта дүшкеннер. «Таанда-ла, дыштанылга төнүп калган ол-ла чүве бе?»– дижип, ийи неделяның караш кылдыр эрте бергенинге бүзүревейн шаг болганнар. Чеже-даа онлайн-оюннарже бажын супкаш олурган болза, кежээлерде театрга шии көрүп алыр чаңчылын сагып турганы эки болган.
Студент чуртталгазы Чылгычыга медальдың ийи аңгы талазы кылдыр сагындырар турган. Бирээде, дыка солун, хөглүг, кезээде аянныг, чараш ужуралдар долган. А өске талазы дыка муңгаранчыг. Чүге дээрге тыва бөлүк театр уран чүүлүн хандыр билбес чеде берген болгаш, ооң эге билиглерин алыры дыка берге болган. Ынчалза-даа башкылары оларны кончуг мактаар турган. Орус бөлүктүң студентилери шиилерни дорт утказында ойнап кааптар турган болза, а тывалар шуут ындыг эвес: бүгү сеткилинден бердинипкеш, шуут-ла боттары чурттап эртер болган. Шак ол шынарынга башкылар ынак. Ындыг-даа болза чамдыызын чүгле ойнаар кылдыр негээр. Чурттап эртери биле ойнаарын катай-хаара күүседиринге бергедежип турганын ам сактып кээрге, кээргенчиг болгаш чаптанчыг деп ол санап турар.
Ону орус уругларның сонуургаар чораанын чылыг сактыышкын, хүлүмзүрүг-биле сагынды. Пелагея деп кыс мырыңай доозупкаш, чана бергеш, олчаан келбес ирги бе деп хараадал-биле улуг тынып айтырып турганын чаптаар болду.
Амыдыралда айтыкчылары кымнарыл дээрге, бир дугаарында, ачазы, ооң соонда Петя деп акызы. Ол чүгле Чылгычыга Петя, шын ады– Виктор Петрович. Ооң-биле сөс чокка-ла, чүгле чаңгыс көрүштери-биле билчип алыр. Ол арага-дары черле ишпес, ооң хоразын көрген болгаш, эки билир. Чылгычыга араганы черле ижип болбас деп чагываан-даа, ол хирезинде ындыг ужурлуг деп билир. Башкы ачазы черле ишпес. «Мээң оглум арага ижер болза, хоржок эвеспе» — деп, кыс уругларынга шагда-ла сагындырып каан, олары дуңмазынга дамчыдып берген. Оон аңгыда уран-чечен фильмнерден, чечен чогаалдардан база дыка хөй эки чүүлдерни өөренип ап чоруур. «Бир катап “Кариб далайның пираттары” деп кино көрүп турган мен. Джек Воробей кыс уруг-биле кады кижи чурттавайн турар ортулукка келгеш, арагалап туруп берген. Ынчан ол кыс уругнуң Джек Воробейге чагып чугаалаан сөстери мээң бажымга олчаан артып калган: кандыг-даа эки, чараш, угаанныг кижи араганы ижипкеш, үрелип каар. Шынап-ла, ындыг-дыр деп түңнелди үндүрген мен»— деп, ол чугаалады. Артист болуп улуг сценага чон мурнунга бараалгаар оруун кырган-авазы ажыдып берген. Чалыы үезинде бибой эштери-биле танцылап турганы «брейк-бажыңдан» чалгынын херипкеш, Кызылга өөренир кылдыр кырган-авазы айтып берген. Бодундан-даа ажыр танцылаар турган эштериниң улаштыр өөренмээнинге, брейкти октапкан чурттап чоруурунга ол ам-даа хараадаар. А бибой Мегатрон тускай шериг операциязынга маадырлыы-биле бажын салган. Чылгычының чүрээнде ол кады брейктевишаан, мөңге дириг хевээр. Чок кылдыр черле бодап шыдавас, чидиригни хүлээп көрбейн, сагыжында мөңге тураскаал кылдыр шыгжап чоруур.
Кады чугаалажып олурарга, бодамчалыы, сеткилиниң арыы, күзелдериниң чаражы, өске кижилерге хамаарыштыр багай сеткил чогу көскү болду. Шүгүмчүлеп болгу дег чүүлдер айтырарга: «Экизи ол турган чадавас» — деп оожум харыылап, кижи бүрүзүнге онзагай үнелелди бээри кайгамчык болду. Барык үш шак ишти чугаалашкаш, эскергеним бо-дур: Чылгычы Даваа – ада-иезиниң, төрел аймааның төлептиг оглу, «сылдыс аарыынга» белен алыспас, үргүлчү дилээшкинде турар кызымак артист, келир үениң тулган дээн режиссёру болгаш чоннуң ынак чогаалчызы. Ооң карактарында изиг күзелдиң, идегелдиң оттары чайнап турар. Ол көрүкчүлеринге, мөгейикчилеринге сеткилинден бердинген. Бир-ле чаа чүүл кылыксаанындан кыптыгып чорууру илдең болду.
Надежда КУУЛАР.
Авторнуң тырттырган болгаш маадырның хууда архивинден алган чуруктар.
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4