«Чырык дуза-4» деп кайгамчыктыг номнуң чырыкче үнүп келгени тыва чоннуң амыдыралынга онзагай болуушкун.
Номнуӊ автору – тибет лама, сарыг шажын философиязыныӊ доктору, Тыва Республиканыӊ алдарлыг ажылдакчызы, хүндүткелдиг Геше Лобсанг Тхуптен башкы.
Тывага сарыг шажынны катап тургузарынга бүгү назынын тураскааткан кайгамчыктыг шажынчы башкыны бистиӊ республикавыстыӊ бүгү чону кончуг эки билир, таныыр. Хүндүткел-биле ону тибет лама Тхуптен башкы деп адаар турган.
Ыдыктыг XIV-кү Далай-Лама Башкы биле Тыва Республиканыӊ Чазааныӊ аразында ийи таланыӊ дугуржуп алган керээзи ёзугаар Геше Лобсанг Тхуптен башкы Тывага 1995 чылдыӊ августа ийи тибет лама башкылар-биле кады чедип келген.
ТЫВА ДЫЛДЫ ӨӨРЕНИП АЛГАШ, БАШТАЙГЫ ТЫВА ХУУРАКТАРНЫ ӨӨРЕТКЕН
Геше Лобсанг Тхуптен башкы тыва дылды үр-даа болбаанда өөренип алгаш, «Туптенг Чойхорлинг» деп хүрээге баштайгы тыва хуурактарга тибет дылды болгаш сарыг шажынныӊ эге билиглерин өөредип эгелээн.
Тываныӊ чурттакчылары-биле чоок аралажып чугаалажып турганыныӊ ачызында ол хөйнү билип алган. Чижээ, бөдүүн кижилерниӊ канчаар амыдырап-чурттап чоруурун, оларныӊ үнелиг билиглерин, чүнү күзеп бодап чоруурун, чүнү үнелеп сагып чоруурун, амыдыралында кандыг бергелерге таваржып чоруурун. Кижилерниӊ үзел-бодалдарын, күзелдерин, сеткилиниӊ дүвүрелин ханызындан сайгарып билип алгаш, геше Лобсанг Тхуптен башкы, бедик эртемниг лама башкы болгаш, Тываныӊ чонунга шыдаар шаа-биле дузалавышаан, Будданыӊ Ыдыктыг Өөредиин чонга дамчыдып бээр дээш, шудургу ажылдап чораан.
БУРУНГУ ЧААГАЙ ЧАӉЧЫЛДАРНЫ КАТАП ДИРГИЗЕРИНГЕ ҮЛҮҮН КИИРГЕН
Тыва чоннуӊ сарыг шажын культуразын политиктиг репрессиялар болгаш чүдүлгени хоруур чорук-биле базырган турган. Сарыг шажынныӊ чиде бээр часкан чаңчылдарын, билиглерин Геше Лобсанг Тхуптен башкы чонга чедингири-биле айтып бээрин кызып чораан. Шажын ёзулалдарыныӊ ужур-утказын улус хүндүткелдиг башкыныӊ тайылбырындан сонуургап билип ап турган.
Дыка хөй чылдар дургузунда чоннуӊ дилээ-биле лекцияларны, беседаларны, сарыг шажынныӊ ёзулалдарын эрттирип турган. Республиканыӊ бүгү девискээринге сарыг шажынныӊ субурганнарын тудуп кылыр эгелекчи саналды киирген, Тываныӊ ырак-узак кожууннарынга, сумуларынга чедип, чонга чырыыдышкын ажылын чорудуп келген. Тыва чоннуӊ ада-өгбелеринден дамчып келген чер-чуртунуӊ шупту ыдыктыг черлеринге: тайгаларынга, хемнеринге, хөлдеринге чылдыӊ-на судур номчуур, саӊ-салыр, дагыыр ёзулалдарны катап диргискен.
ЭРТЕМДЕН ЛАМА БАШКЫНЫӉ АМЫДЫРАЛЧЫ СҮМЕЛЕРИ
Чон янзы-бүрү айтырыгларга хамаарыштыр лама башкыдан дуза болгаш арга-сүме дилеп барып турган. Ол буянныг ачы-дуза чедирер улуг ажылын кылып, тыва дыл кырында номнарны үндүрүп эгелээн. Тывага сарыг шажынныӊ ай-чурагай календарын чылдыӊ-на очулдуруп, тайылбырлап, парлап үндүрер ажылды удуртуп турган.
Сарыг шажын эртеминиӊ мерген угаадыглыг билиглерин анаа амыдыралга ажыглаарыныӊ талазы-биле өөредигни, чагыг сүмени бээрин дыка хөй улус дилеп турган. «Чырык дуза» деп аттыг бөлүк ном ынчаар тывылган.
Хүндүткелдиг Геше Лобсанг Тхуптен башкы дириг чораан үезинде элээн номнарны чырыкче үндүрген. Номчукчуларныӊ сонуургалын болгаш шажын өөредиинге улуг хүндүткелин «Чырык дуза» деп ном чаалап алган.
Тыва дылда бижээн «Чырык дуза 1» деп ному– 2006 чылда, ийи дугаары – 2007 чылда, үшкүзү – 2012 чылда үнген. А орус дылче очулдурган «Светлая помощь – 1. Священные мантры» деп ному – 2007 чылда, «Светлая помощь – 2» 2008 чылда, «Светлая помощь– 3. Основы веры и обряды» – 2021 чылда үнген.
Ол республиканыӊ чурттакчыларыныӊ аразында эӊ-не сураглыг болгаш дыка хереглеп чоруур ному апарган. Ынчангаш оларны катап-катап парлап үндүрген.
«Чырык дуза-4. «Өг-бүле болгаш амыдырал дугайында мерген угаадыглыг чагыг сүмелер» деп ном онза салым-чолдуг болган.
Геше Лобсанг Тхуптен башкы ону 2012 чылда бижип эгелээн. Сүзүк-биле холбаалыг чымыштыг кол ажыл-ижи-биле чергелештир чай аразында бижип турган. Ол ном чээрби бир эгеден тургустунган. Ооӊ хемчээли элээн улуг — 672 арынныг.
Тыва чонга болгаш өзүп олурар салгалдарга амыдыралчы чагыг сүмези кылдыр тос чыл дургузунда бижээн. «Бо ном мээӊ эргим чонумга сөөлгү белээм болзун» — деп, ол чугаалаан.
Чечек АДЫГБАЙ.