Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг Президент Владимир Путинниң деңнелинге болуп эрткен хуралга киришкен. Ооң кол темазы – социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының бирги чадазының боттанылгазы.
2020 чылдан тура ажыл чок болгаш чединмес чорук чурттуң ортумак деңнелинден бедип турар регионнар ол хуралга киришкен. Ооң аразында Тыва база бар. Хөгжүлдениң тускай программазының сорулгазы — мурнадыр хөгжүдер өзүлдениң чаа-чаа точкаларын болгаш байдалдарын тургузары. Социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының баштайгы түңнелдериниң дугайында РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыды Максим Решетников илеткээн. Амыдыраарының ортумак деңнели, бүгү чуртка деңнээрге, дүрген өзе берген эң тергиин субъектилер аразынче Тыва Республика кире бергенин ол демдеглээн.
Программада көрдүнген 240 хемчегниң чартыы барык доосту бергенин Максим Решетников дыңнаткан. Чамдык көргүзүглерни хуусаазындан мурнай күүседип турар. Үндезин капиталче болгаш чаа ажылчын олуттарже инвестициялар эге базымнар болган. “14 муң ажыг ажылчын олуттар тургустунган. Ол дээрге чыл төнчүзүнге чедир планның 83 хуузу-дур. Инвестициялар талазы-биле ажыл пландан ажыр күүсеттинген. Ниитизи-биле 100 млрд ажыг рубльди киирген. Ол чүүл Россияның кол социал-экономиктиг көргүзүглер талазы-биле ортумак деңнелинден бедик темпилер-биле сайзыраар арганы субъектилерге берип турар” – деп, М. Решетников чугаалаан.
Амыдыраарының ортумак деңнелдери чурттуң ортумак деңнелинден дүрген өзе берген регионнарны РФ-тиң экономиктиг хөгжүлде сайыды адаан. Ол көргүзүглер Тывада 23 хуу, Адыгеяда 15 хуу, Чувашияда 14 хуу болганын сайыт онзалап демдеглээн. М. Решетниковтуң чугаалап турары-биле алырга, Россияның ортумак деңнелинге бодаарга, айыттынган регионнарда чединмес чоруктуң деңнели дүргени-биле бада берген, ажыл чок чорук 2 катап эвээжээн.
Тускай программаларны санкциялар байдалдарынга таарыштыр эде кылырынга субъектилер-биле кады демниг ажылдажылга ындыг түңнелдерни чедип алыр арганы берген. Экономикага ажык-дузазы улуг болгаш регионнарда келир үеде ажыктыг адырларынга чаа таарымчалыг байдалды тургузуп турар төлевилелдерге акшаландырыышкынны салган. Ол дээрге бир дугаарында үлетпүр болгаш туризм хөгжүдүп турар көдээ ажыл-агыйлар. Тывада болбаазырадылга бүдүрүлгелеринче курлавырларны мөөңнээр шиитпирни хүлээп алган.
Ыяш, чайгаар үнген үнүштер, көдээ ажыл-агый продукциязы болбаазырадыр бүдүрүлгелерни деткээн. Президентиниң даалгазы-биле регионда дүк болбаазырадыр цехти тудуп турар. Ол тус черниң хойжуларының продукциязын садып-саарар аргазын тургузар. Цехтиң дериг-херекселин тургузар ажылдар амгы үеде чоруп турар. Цехти 2024 чылдың 2-ги кварталында ажыдар сорулганы салган. 2023 чылдың түңнелдери-биле чүдүрүп чоруткан продукцияның хемчээли 1,7 катап көвүдээн. Ооң өртээ 2 млрд рубль ажа берген.
Тускай программаның деткимчези республика бодунуң тудуг материалдарын бүдүреринге идиглиг болган. Тууйбу болгаш демир-бетон кылыгларының бүдүрүлгелерин чаарткан. 12,62 сая тууйбуну (ооң иштинде 2023 чылда 6,05 саяны), 183,764 муң куб метр демир-бетон кылыгларын (ооң иштинде 2023 чылда 60 муң куб метр) бүдүрген. Ажыглалдан үнген эрги резинни үүрмектээш, оон плиткалар болгаш брусчаткалар кылыр бүдүрүлгени 2023 чылда ажыткан. Эрткен чылын тудуг ажылдарының хемчээли 58,7 хууга өскен болгаш 15,15 млрд рубль болган. Тыва Республика 2023 чылда тудуг ажылдарының көргүзүглери-биле Сибирь Федералдыг округка 1-ги черже, РФ-ке 3-кү черже үнүп келген.
Чурттаар оран-сава тудуунуң ханаларынга ажыглаар демир-бетон панельдер, газобетон дээн ышкаш тудуг материалдарының бүдүрүлгелерин деткиир ажыл 2024 чылда уламчылаар.
Социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының дузазы-биле даштыкы инженер четкилерин чаартыр болгаш кылыр айтырыгларны шиитпирлеп эгелей берген. Ол 48,88 муң дөрбелчин метр хемчээлдиг хөй аал чурттаар чуртталга фондузун (20 хөй аал чурттаар бажыңны) ажыглалче киирер, 27,81 муң дөрбелчин метр аварийлиг оран-саваны бузар, 608 өг-бүлени (1387 кижини) көжүрер, 56 өскүс уругну чурттаар оран-сава-биле хандырар аргалыг болган. Ол ышкаш социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының акша-хөреңгизи-биле кылдынган төлевилел-сметалыг документилерниң белеткелин дүргедеткенинден инженер инфраструктуразының тудуунче болгаш чурттаар оран-сава тудар төлевилелдерже 1,3 млрд рубльди киирген.
Эрткен чылын чурттаар оран-саваны ажыглалга киирери 23,7 хуу көвүдээн. Ынчангаш Тыва Сибирьниң регионнарының аразында 3-кү черде келген.
Федералдыг хуралга Айыткалынга Владимир Путин программаны 2030 чылга чедир узадырын саналдаан. Ынчангаш бо субъектилерниң киржикчилери социал-экономиктиг хөгжүлдениң тускай программазының ийиги чадазынга киржири-биле планнарын киирери чугула.
Программаның ийиги чадазынга үндүрүг киирилдезин өстүрер, көдээ ажыл-агый адырынга бүдүрүлге черлерин тургузарын азы улгаттырарын, чаа ажылчын олуттар тургузарын, бүдүрүлгелерни, тудуг индустриязын болгаш туризмни деткиир төлевилелдерни ажылдап кылып турарын Тываның Баштыңы дыңнаткан.
Бюджеттен акшаландырыышкындан аңгыда, 1,2 млрд рубльден эвээш эвес хемчээлдиг бюджеттен дашкаар инвестицияларны үлетпүр бүдүрүлгелерин калбартырынче киирер. Ооң 50 хуузу хууда капитал болур.
Бистиң корр
«Шын» №26 2024 чылдың апрель 6