Амыдыралдың ээр-дагыр оруктары...

Амыдыралга болган таварылга
Кижилерниң салым-чолу кандыг-даа болур. Ону амыдырал көргүзүп турар. Берге салым-чолга таварышкан кижилерниң чамдыызы аңаа ундаравайн, бодунуң бүдүштүг мөзү-шынары-биле ону ажып эртип, өскелерге үлегер-чижек болуп чоруурун чугаалаары артык эвес.
Амыдырал-чуртталга кижилерниң хууда аңгы херээ-даа болза, маңаа уругларның эрге-ажыын камгалап, аас-кежиктиг, кадык-чаагай өссүннер, оларның чанынга ада-иелери кезээде кады чорзун дээш, школаның социал башкылары өг-бүлелерниң чөрүлдээлеринге киржи бээр бис.

Башкының өрээлинде ханада шак кежээкиниң 6 шакка 10 минута четпейн турарын көргүзүп турган. Ам бир ээлчеглиг ажыл хүнү төнериниң кырында кээп, ажылдаар өрээлинде компьютерин өжүрүп, соңгазын хаап, чанарынга белеткенип турда, эжик соктаан.
Эжик ажыттынган соонда, херээжен кижи 3 бичии уруун (9, 5, 2 харлыг) эдертип алган кирип келген. Башкы бо авашкыларны эки таныыр, школаның учедунда турар чедимче чок өг-бүле деп билир. Ава башкыны көрүп кааш, ыглай берген. Башкы кайгап, ыглап муңгараан авага суг ижиртип, оожургадып, чүү болу бергенин айтырган. Ашаа эзирик, сөгленип, уруг-дарыын, кадайын үндүр-киир ойладып туруп бээрге, оон дескени аваның чугаазындан билдинген.

– Мен өскүс кижи мен, башкы. Уруг-дарыым эдертип алгаш кирер черим-даа, дөргүл-төрелим-даа чок. Болдунар чүве болза, меңээ дузадан кадып, бир черге тургузуп, кезек үеде чурттаар арга бар ирги бе, башкы – деп, ие муңгараан сеткилин илередип чугаалаан.
Аваны оожургадып, элээн чугаалашкан соонда, хоорайның хоргадал чери-биле харылзажып долгашкаш, байдалды башкы тайылбырлаан.

– Бистиң бо хоргадал черинде авазы-биле катай уругларын хүлээп алыр аргавыс чок ийин, башкы. Уруглар бисте көвей болгаш долу, хос олут чок – дээн харыы үн телефонда дыңналган.

– Ам бо авашкыларга кандыг дуза чедирип болурул? – деп, башкының айтырыынга – Ыраккы Каа-Хем суурда өг-бүлелер хүлээп ап болур хоргадал чери бар – дигеш, ол черниң телефон дугаарын айтып берген.
Башкы дугаарже долгаптарга, дораан телефонда херээжен кижиниң үнү: “Каа-Хем суурнуң хоргадал чериниң дежурныйы дыңнап тур” – деп харыылаан.

Башкы бодун таныштырбышаан, байдалды тайылбырлап, берге байдалдыг авашкыларны хүлээп алыр арга бар бе деп дилээн. Дежурный база бир дугаар айыткаш, ук черниң эргелекчизиниң дугаары-дыр, боттарыңар чугаалажып көрүңер – дээн. Айтып берген дугаарже долгаан, элээн болганда телефоннуң тудазында шала улгады берген херээжен кижиниң үнү дыңналган. Башкы бодун таныштырып, берге байдалда авашкылар дугайында, оларга боттуг дуза херегин тайылбырлап, оларны кезек үе иштинде тургузуп, чурттадыр аргазын дилээн.

Авашкыларны эккелиңер, оларның документилери (авазының паспорту, уругларының төрээн херечилелдери) албан херек диген. Ол документилерин ава кижи ап чоруурун дыңнаткан. Аңаа немей башкы школа мурнундан дилег билдириишкин бижикти парлап, белеткеп алган.

Даштын ноябрь ай болгаш, сооп база келген, хүн дурту кыска, эрте-ле караңгылап каар. Авашкыларны ол хоргадал черинче чедирип, чугаалажып, чыттырып турда-ла, кежээкиниң 22.00 шак чеде берген.
Башкы эртенинде Семеновтарның (билдингир чылдагааннар-биле аттарны өскерткен) бажыңынга баргаш, эжикти соктаарга-даа, кижи үнмес болган. Кожазы херээжен кижи бакылап үнүп келгеш, башкының бодун айтырып, кайын, чүге келгенин сонуургаан. Чугаа соонда башкы ол аданы школаже келдиртип турарын дамчыдарын дилээн.

– Петрович хүннүң ажылдап турар, чүгле кежээ кээр кижи – деп, кожазы немеп каан. Ийи-үш-даа хонук эрткен, ада олчаан школага келбээн.

Эрткен чылын база ол өг-бүлеге болган таварылганы башкы сагынган. Бичии уругларга каржы-хажагай хамаарылга дээш оларның ачазынга кеземче херээн оттуруп турганын сактып келген. Улуг уруун идиптерге, ол кээп дүшкеш, бажын үзүп алган, оозу дораан достайып келген.Ооң холдарында, арны-бажында көгере берген истер барын башкы көрген. Ынчан башкы дораан назы четпээннер инспекторун келдирип, уругну травматологияга чедирип, эмчиниң түңнелинге даянып алгаш, ол адага протокол тургузуп, херек оттурган турган. Адазы ынчан кадайы, уругларынга аажок экииргеп, оларын көгүдүп тургаш, аайынче киирип алганы-биле, ол херекти соксаткан.

Айлар, хүннер шуужуп эртип турган.
Бир хүн башкының телефонунче хоорайның назы четпээннер инспектору долгап келген: – Силерниң өөреникчиңерни хоорайның назы четпээннер килдизинде эккелди. Класс башкызының база ада-иезиниң телефоннары херек, башкы – диген. Тодарадып кээрге, учетта турар ол-ла Катязы болган. Хоорайның өске ужунга кара чааскаан кылаштап чорааш, шагдаа ажылдакчыларынга туттурганы илерээн. Чүге ындыг болганын ачазындан айтырарга, уруум аза берген-дир – деп тайылбыр-биле кызыгаарланган. Назы четпээн бичии уруг бажыңындан оранчок ырак, хоорай кыдыынче канчап чоруй барганыл? – деп айтырыгга харыы тывылбаан. Моон алгаш көөрге, ада-ие болгаш ажы-төл аразынга билчилге чок, уруглары хостуг үезинде чүнү кылып, кайда чоруп, кымның-биле эдержип чоруурун-даа сонуургавас болганы билдинген.

Ава бир хүн башкыга келгеш, чугаалаан: – Мен ашаамдан чарлыр дээш, билдириишкин киирип кагдым, уругларым алгаш соңгаар чоруурум ол, биске характеристика херек, хоргадал чери негеп турар – дээн.
Башкы ава-биле элээн чугаалашкан. Чүге соңгаар чоруурун, аңаа баргаш, кандыг хевирлиг чурттаарын тодарадып ылавылаан. Характеристиканы бижээш, дыңнадыптарга, ава келгеш ап алган.
Үе бодунуу-биле эртип, амыдырал чоруп турган.

Башкыга бир хүн суд черинден кыйгыртылга бижик келген. Оон билдингени: Хамааты Семенов Александр Петровичиден хомудал бижик кирген, ында ооң ат-алдарын баскырадып, когарал чедиргени дээш улуг түңнүг акшага негелде кылып, башкыны буруудатканы билдинген.

Суд барык чартык чыл үргүлчүлээн. Хомудал киирген хамааты ийи-даа болчукчуну бодунга быжыглаан болгаш кожаларының ат салганы, ону “Үлегерлиг ада” деп үнелээн бижиктерин база номчаан.
Ам канчаар, чыда өлүр чылан эвес, оларның аайы-биле анаа-ла актыг черге ынча акшаны төлээр эвес дээш башкы тутчуп кирген. Бо удаада башкы база билдингир юристи бодунга алган. Башкы бодунуң шынныын бадыткап, аданың буруузун долузу-биле шынзыдып, билдингир факт-барымдааларга даянып тургаш, шуптузун сайгарганы-биле суд дооступ, тиилелге башкының талазынга кээп, буруулугнуң бодун акша торгаалынга шииткен түңнелди суд үндүрген.
Башкыга авадан чагаа келген. Ашаа-биле суд дамчыштыр чарлып алганын, соңгаар бир хоорайда ажыл-агыйлыг, уруглары школа, уруглар сады чоруп, багай эвес чурттап чоруурун дыңнаткан.

/ Раиса ОНДАР,
РФ-тиң өөредилгезиниң тергиини, чогаалчы, журналист.

"Шын" 2023 чылдың март 29 №22

#Шын #Тыва #Чагаа #Социаладырда #Шынныңпочтазындан