Чогаал критиказы
Сүт-Хөл кожууннуң Алдан-Маадыр суур чурттуг чогаалчы Раиса Чүлдүмовна Ховалыгның аңгы-аңгы чылдарда чырыкче үндүрген шүлүктер болгаш чечен чугаалар чыындызын чоокта чаа номчуп доостум. Авторнуң ол чогаалдарын номчуп олурарга, ооң эмнелге шугумунга хөй чылдарда ажылдап чорааны, сагыш-сеткилинден бердингени, сарыг шажынга чүдүп бүзүрээри, ол ышкаш тыва база хостуг хүрештерни аажок сонуургаар кижи-дир деп чүве билдинип келир.
ДОРАМЧЫЛАЛДАН ЧУРТТАЛГАЖЕ ЧҮТКҮЛ
«Ынакшылды камнаар болза…» деп номда «Дорамчылал» деп чечен чугаада аарый берген ие херээжен кижи: «Таанда, рак эвес ыйнаан. Өршээ, бурган! — дивишаан, «Ом таре дуу таре туре соо хаа! Ом мани падме хум!» деп, тариналарны удаа-дараа номчуп-ла турар… Оорлаары, мегелээри, адааргаары, яңганнаары, арагалаары дээш оон-даа өске чижектерни чогаалчы чүгле чаңгыс чечен чугааже киирип, номчукчуга сарыг шажын өөредиин угаадырын оралдашкан.
«Дорамчылал» деп чогаалдың кол утказы — көдээ суурдан Кызыл хоорайже көжүп келгеш, ажылдай берген эмчи херээжен кижиниң амыдыралынга таварышкан аар-берге үүлези. Эмнелге салбырының эргелекчизиниң чер-чурт ылгаарын, хоп-чип, меге чугааларга бүзүрээр каржы-хажагай аажы-чаңын көзүлдүр-ле билип каар бис.
«Чуртталгаже чүткүл» деп чечен чугаада кыс уруун божуп, чиигеп алыр дээн ие херээжен кижиниң быжыг тура-соруун, ёзулуг амыдырал-чуртталгаже чүткүлүн көргүскени онзагай. Эмчиниң чугаазын уруг савазының иштинде чаа-ла сес ай чедип чоруур бичии үрен дыңнааш: «Дириг мен, авай, өлбээн мен. Сээң эрге-чассыг урууң болуп, чурттап чорууйн. Ам-даа тынып чыдыр мен, чурттаксап тур мен авай!» деп ыглап-сыктап, хензиг чиңге шагбан ышкаш салаалары-биле караан дүрбүп, тепкиленип, шимчээрин оралдажып, кызып-ла чыткан…» деп домакты номчуптарга, кижиниң караанга бергедеп божуп чыткан ие кижиниң овур-хевири чайгаар көстүп келир. Оон аңгыда, иезиниң иштинде чаш уругнуң чырык черге бодараар салым-чолун чогаалчы ол хире чедимчелиг болгаш кээргенчиг кылдыр чуруп көргүскен… Аборт кылдыртып турар аныяк авалар боданы бээр ужурлуг…
БИЖЕК ТУДАР МИРИТТЕР
«Амыдыралдың өңнери» деп номда халдавырлыг аарыг СПИД дугайында «Кара дээрбек» деп шүлүк номчукчуну бодандырып келир.
Эжим-өөрүм ческингештиң,
Эжиктерин хаап алган.
Долгап келир телефоннар
Дооза-ла шип-ле шимээн.
Менден СПИД тодараткан,
Бектеп алган, ол-ла-дыр ам.
Кымны борта буруудадыр –
Кылган үүлем бодум
чүктээйн…
Кезер эмчи кижиниң чымыштыг болгаш харыысалгалыг ажыл-ижин «Аныяк-чаш назынны аа…» деп шүлүкте тодаргай көргүскен.
Аныяк оол амы-тыны
Адырылгаш, үстү берген…
Кезер эмчи кезек када
Харлыккаштың, караан чодуп,
Ишти-хөңнү караңгылап,
Ишкирнигип ыглай берген:
«Бижек туткаш, содаалажыр
Мириттерниң кончуун
аарай!»
Раиса Чүлдүмовна «Дүрген дуза» станциязынга база ажылдап чораан болгаш, эмчилерниң дүн-хүн чок ажылын эки билир.
Эмчи кижи хүлээлгези –
Эмней-ле бээр,
ажаай-ла бээр.
Дыка нарын чалалгалар
Доозазынга дуза кадар.
Човаг билбес эмчилерни
Чогаалымга бижиири чөп.
деп ханы уткалыг кыйгырыг-биле бо шүлүк доостур.
УГУМ-СӨӨГҮМ ТАТАР КИЖИ
Автор чүгле шүлүктер, чечен чугаалар, амыдыралдан чурумалдар-биле кызыгаарланмайн, ада-иези болгаш өскен-төрээн чер-чуртунуң дугайында сактыышкыннарны база номда киирген. Раиса Чүлдүмовнаның ачазы, Тыва АССР-ниң алдарлыг тудугжузу Чүлдүм Дагбаевич Монгуштуң сактыышкыннары эрткен 20 вектиң эгезинде Хаанныг Россияга өөскүп үнген Октябрь революциязының чалгыы Тывага диңмиреп келген дүвүренчиг үелерже номчукчуну чалай бээр.
…Бичии Чүлдүмнүң ачазы кызыл шериглер болгаш тыва араттарның «ак орустарга» удур демиселиниң үезинде амы-тынындан чарылган. Авазы үш ажы-төлү-биле чааскаан арткаш, оларын азырап-өстүрүп чорааш, хеймер оглу Чүлдүм 12 харлыг турда, аар аарааш, чок апаар. Бичии оол авазын сактып, ийлээр чыгыы чорза-даа, эрес-кежээ, амыдыралче чүткүлдүг кижи болуп өзүп келир. Оон аңгыда, Раиса Чүлдүмовнаның кырган-авазы татар омактыг херээжен кижи чорааны авазының дугайында бижээн шүлүүнден билдинип кээр.
Улус сени хөлчок чараш дижир турган.
«Угум сөөгүм татар дижир, уктаваан мен.
Улуг өгбем ынчан меңээ чугаалаан» — деп,
Урууң меңээ төөгүп берип чордуң, авай.
Раиса Ховалыгның ада-иези шупту он ажы-төлдүг чораан. Дөрт кижи ол үеде кончуг берге аарыглар улаанут, быжар-думаадан чок болганнар. Арткан уруглары аныяк назынында айыыл-халап болгаш өске-даа аарыг-аржыктан «бурганнааннар». Амгы үеде ада-иевистиң чүгле ийи ажы-төлү, дуңмам Май-оол Чүлдүмович биле мен иелээн артып калгаш, амыдыралывысты уламчылап чор бис деп, Раиса Чүлдүмовна ачазының сактыышкыннарында бижээн.
СҮЛДЕЗИ БЕДИК МӨГЕЛЕР
Раиса Ховалыг чогаалчы Александр Ондарның «Даң хаяазында амыдыралдың агымы» деп тоожузун база делгереңгей сайгарып, шинчилээн. Бо чогаалда Александр Ондар ачазы, Тываның Арзылаң мөгези, Шагаан-Арыг хоорайның хүндүлүг чурттакчызы Сүүр-оол Хүргүлекович болгаш авазы Деспи Санаевна Ондарларның дугайында бижээнин номчукчулар эки билир.
Сүүр-оол Хүргүлекович республика чергелиг Наадым хүрештеринге 8, кожуун, хоорай чергелиг байыр-наадымнарга 12 катап шүүлген. Ол хире ат-алдарлыг хүрежип каан улуг мөгеге ындыг хүндүткелдиг аттар тывыспайн чорааны элдептиг. Оон артык хомуданчыг чүүл — чамдык адааргак, кара сагыштыг кижилер Сүүр-оол Ондарны бижектеп, ооң амы-тынынга чедер чазып, аар кемдээшкинге чедиргенин, ада кижиниң хөй ажы-төлүнүң аас-кежии болуп, бут кырынга туруп, сегип үнүп келгеш, Наадым хүрежинге база катап шүүп кааны. Ону Раиса Чүлдүмовна улуг чоргаарал-биле бижээнин онзалап, демдеглээри чугула.
Чогаалчы кижи амыдыралда болуушкуннардан чыда калбас болгаш, ооң чогаалдарынга төөгүлүг, чалгынныг, чырык одуруглар төрүттүнүп келир. Аңаа бадыткал – 2004 чылда XXVIII Олимпий оюннарының киржикчизи, хостуг хүрешке херээжен мөгелер аразынга Россияның, Европаның каш дакпыр чемпиону, 2010 чылда Голден гран-при Иван Ярыгин турниринге чедиишкинниг киришкен Лориса Ооржактың дугайында шүлүк.
Мөгелерниң маргылдаазы –
Мөөрейни көрүп ордум.
Көрей кысты – Со Сии Ханны
Көрүштүг-ле тиилеп алдың.
Амырааштың, алгырыптым,
Ала караам чажын төктүм,
Чоргаар шурааш, өөрүп турдуң,
Чоннуң мөге кызы — Лора!
ЫНАКШЫЛДЫҢ КҮШТҮҮ ОЛ-ДУР
Раиса Чүлдүмовна бодунуң чогаалдарында оолдуң, кыстың аразында мөңге ынакшыл темазын база оюп эртпээн. Чижээ, «Көк-Карак» деп чечен чугаазында XX вектиң алдан чылдарының төнчүзүнде Кызылга Москвадан келген ыры-хөгжүм талазы-биле режиссёр, орус омактыг Юрий Соколов биле ырлаар салым-чаяанныг аныяк уруг Чимистиң аразында арыг, шынчы ынакшыл дугайында бижээн.
Ийи аныяк кижиниң салым-чолу каттышпаан, кайызы-даа аңгы өг-бүлелиг чурттап чораан-даа болза, көвей чылдар эрткенде, Москвага база катап согур душ болуп таваржып келир. Ол ужуражылга үезинде Соколов «Силерни черле бодап чордум. Азий омактыг херээжен улус аразындан дилегзинип чордум. Бир катап Кызылга сургакчылап чорааш, база көрзүнүп, дилегзингеш, силерни тыппадым» – деп чугаалап турарын номчуп олурарга, шынап-ла, ёзулуг ынакшылдың күштүү ол хире-дир дээн бодалдар башка кирер. Сөөлүнде барып, 50 хар ажып чоруур, кижи ортузу чеде берген үезинде ийи чүректерниң аразынга изиг ынакшылдың одаа улам кыптыгып, Юрий Николаевич биле Чимисмаа Санчыевна кады чурттай бээрлер.
САГЫШТЫ ЫРЫ-БИЛЕ АЖЫДАР
Чечен чугаалар, шүлүктер болгаш төөгү-барымдаалыг сактыышкыннардан аңгыда, чогаалчы элээн каш ырыларның сөстерин база чогааткан. Сураглыг композиторлар Анатолий Монгуш, Батый Кенеш, Данзын Кертик-оол болгаш Мерген Шойдан олар-биле чогаадыкчы кады ажылдажылганың түңнелинде «Суг-ла-Аксы суурумну», «Кара-Чыраам», «Кавайымны», «Эмчи эжим», «Чедер хөлүм», «Шуурмак суурум», «Сүт-Хөл кызы» деп ырыларның сөстерин бижээн.
Чогаалчы Раиса Ховалыгның номнарын чырыкче үндүреринге Тываның улустуң чогаалчызы Екатерина Танова болгаш «Ава» солуннуң редактору, чогаалчы Лидия Иргит ачы-дузазын чедирген. Ооң дугайында дараазында одуруглар бадыткаар.
Тыва черим «Ахматовазы»
Екатерина Танова
Дуза дилеп чедип келдим,
Элдепсинмейн, хүлээп ап көр…
Чедер, четпес шүлүктерим
Четчележип берем, угбай.
Хары башка база эвес
Кара-Чыраа кыстары бис…
Раиса Ховалыгның тыва чогаал делегейинче баштайгы базымнарынга ооң чаңгыс чер чурттуглары, Тываның улустуң чогаалчылары Черлиг-оол Куулар, Екатерина Танова, Маадыр-оол Ховалыг оларның чогаадыкчы ажыл-ижи, байлак арга-дуржулгазы салдарлыг болганы чадапчок.
Раиса Чүлдүмовнаның ыры кылдыр хуула берген «Сүт-Хөл кызы» деп одуругларын ажыглавышаан, бо чүүлүмнү дараазында йөрээл-биле доозар-дыр мен.
Тыва дылдың сайзыралы, тыва чон дээш сагыш човап,
Тыва чогаал далайынче шымнып кирген Сүт-Хөл кызы
Чедиишкинге тура дүшпе, чогаалдарың саарлып турзун!
Улус-чоннуң чогаалчызы бедигээшче үнүңер-ле!
Мерген ОНДАР,
Россияның Журналистер эвилелиниң кежигүнү
“Шын” №82 2023 чылдың октябрь 28