| З.П. АРАКЧААНЫҢ 100 ХАРЫНГА |
Зоя Папагаевна Аракчаа (Сагаачы) турган болза, бо чылдың ноябрь 20-де 100 харлаар турган. Ол 96 харлыында чырык өртемчейден чоруп, изиг чүрээ 2021 чылдыӊ июль 26-да сокпайн барган. Идепкейлиг, буянныг Зоя Папагаевнаныӊ эрткен оруу, амыдыралы Тываныӊ 100 харлаан төөгүзү-биле тудуш. Амыдырал-чуртталгамда солун, төлептиг мөзү-шынарлыг, биче сеткилдиг, сагыш човангыр кижиге дужуп, ооң аяк шайын ижер аас-кежиктиг болган мен. Эӊ кайгамчык чүүл — ындыг улуг назылыг турган-даа болза, ооӊ угааны чарт, солуннарны, номнарны номчуп, чуртталгаже сонуургалының өшпээнин ынчан кайгаан мен. Ооң сактыышкыннарындан чонувустуң, чуртувустуң дыка хөй солун төөгүлерин билдим, байыдым.
Өгбевистиӊ амыдыралында база бир солун чүүл — ол моол уктуг. Тываныӊ кончуг дээн патриотчу төлү болган. Бүгү назынында «мен тыва мен» деп бодап, чурттап чораан, төрээн Тывазынга бүгү сеткили-биле, чүрээ-биле бердингени кайгамчык.
Зоя Папагаевнаныӊ ажыл-агыйының, амыдыралының дугайында солуннарда хөйү-биле бижиттинген-даа болза, мен ооӊ чуртталгазыныӊ кайда-даа чырыттынмаан арыннарын таныштырар бодап алдым.
КҮРҮНЕ ЧАЖЫДЫ
Тыва Арат Республиканы улуг орус «акызынга» каттыштырарынга бир хамаарылгалыг кижи – Зоя Папагаевна. 19 харлыг аныяк, чараш уругнуӊ ТАР-ның Совет Эвилелиниң хүрээлеңинче кирер дилег бижикти парлааны онзагай төөгү болган. Кижи бүрүзүнүӊ салым-чолунга ындыг тускай даалга дүшпес турган боор.
Зоя Папагаевна ТАР-ның Сайыттар чөвүлелинге 1944 чылдың апрель 29-тан эгелээш бижик машинакчызынга ажылдап кирген.
Хүндүлүг хоочун ол үезин мынчаар сактыр: «Машинакчылар коридорнуң эгезинде элээн улуг өрээлге ажылдап турганнар. Аңаа элээн каш тыва, орус дылдарга парлаар секретарьлар Чазактың болгаш Дээди Хуралдың шиитпирлерин, доктаалдарын парлап турдувус.
Бир хүн даргам А.М. Чым- ба саазыннар тудуп алган кирип келгеш:
– Көрем, уруум, сеңээ күрүне чажыды болур документилер эккелдим, кым-даа билбес ужурлуг, кымга-даа чугаалап болбас – диди.
Ол дээрге Тываныӊ Совет Эвилелиниң хүрээлеңинче кирер дилег бижии болган. Ол май–июнь үези чүве».
Зоя Папагаевна 1925 чылдың ноябрь 20-де Тыва Арат Республиканың Тес-Хем кожуунунуң Дугай деп күзегге төрүттүнген. Ол үеде Тес-Хем кожууннуӊ девискээринче Эрзин кожуун база кирип турган. Дээди эртемниг, күш-ажылчы стажы 44 чыл 10 ай, ооң иштинде муниципалдыг черлерге ажылдааны — 32 чыл. Күш-ажылчы намдарының эгези 1942 чылда Эрзинниң кожуун намының машинакчызы болуп эгелээн. «Шын» солуннуң редакциязынга база Эрзин, Тес-Хем, Каа-Хем кожууннарга, Кызыл хоорайга Социал-хандырылга черлеринге даргалап ажылдап чораан. 1975 чылдан 1981 чылга чедир Тыва АССР-ниӊ социал-хандырылга сайыдыныӊ оралакчызы болуп чонунга бараан болган.
Ынчан хоочуннуң 96 харлыг хирезинде эрезин кайгаан мен. Келген чонун боду шайладыр, хол куруг черле үндүрбес. Уруу Анна Ахметовна авазын «чаг иштинде бүүрек дег” азырап, эдертип чоруур болду.
ЫТ ОГЛУ ЭНИК
Хүндүлүг өгбе ада-өгбелерин, чаш чораанын күзелдии-биле төөгүүр турду: «Мээӊ ада-ием моол улус. Ачамныӊ адын Сарыг-Пурэв дээр. Авам Чижикаа бот божуурга, төрелдери мени азырадыптар деп дугурушкаш, хой кежинге ораагаш, Наргаа деп аныяк оолга чанында өгге аппарып бээрин даасканнар. Оол аъттыӊ сыр маӊы-биле маӊнаткаш, бо тыва ада-иемге мени эккеп берген. «Дүрген үнүп келиӊер, силерге ыт оглу эник эккелдим” — дээш, авамныӊ холунга алгыны тутсупкан. Ораашкынны чазыптарга, чаа төрүттүнген чаш төл болган. Авамныӊ ол үеде божаан уруу чок апарган, ыглап-сыктап турган болгаш, чаш төлдүг апаргаш, дыка амыраан. Авам мени алды харлыымга чедир эмзирген...».
Зоя Папагаевна бичии турда, моол кырган-ачазы Бийики биле төрээн авазы Чижикаа келгеш: “Уруум оорлаан силер, дедир алырым ол” деп негеп чораан. Төрээн ачазы Сарыг-Пурэв база уруун бо-ла көрүп келир турган дээр. Ол үеде тыва, моол улус чурттар аразынга хостуг аргыжар турган.
Улгадып келгеш, төрээн моол ачазыныӊ ажы-төлүн, дуӊмаларын шуптузун тып алган. Ачазы Зоя Папагаевнаныӊ соонда ийи оолдуг, кыстыг болган. Ам оларның салгалдарының саны 60 ажып турар. Оларыныӊ дыка хөй чуруктарын көргүзүп турду. Боду Моолга аалдап четкен, моол төрээннери база Тывага чеже-даа келгеннер.
ААЛДЫҢ ЫДЫКТЫГ УРУУ
Авазы, ачазы хеймер уруу дээш оозун кедергей хайыралап, камнап өстүрүп доруктурган. Улустуң хеймери болгаш туразында, эрге-чассыг өскен кызы. Аалдың иштин-даштын, кадыг ажылдарын: одаар ыяш, көржең дажыыр, суглаар, хар эжер дээш-ле аар-саар ажылдарны Карти акызы, ачазы кылыр турган.
Элээн улгадып келгенде, аар-саар хеп-сын даарап өөренип алган. Ачазының дуңмазы, Мыдырыкпай угбай аажок даараныр чораан. Шыырак дээн байларның торгу, чычыы, дордум, хорагай хептерин, идик-бөрттерин даарап берип амыдырап чораан. Ол угбазы бодунуң уруу Матпа-биле дааранып өөредип каан.
Багай даараар болзуңарза, холдарыңарны токпактаптар мен дээрге, оон корткаш, аажок-ла кызар турганнар.
Ол угбазының авыралында школа назыны чедип, 10 хар ажа берген тургаш, кышкы, чайгы тыва тоннарны даарай берген. Ол үеде даараныр херекселдер ховар, удазынны пөстен сывырып алгаш кадып алыр, алгы-кеш даараарда, кадырып каан сиирни тыдып алгаш, база-ла кадып алыр. Кидис даараарда, тевениң хылган дүгүн дыткаш ээрер, чеп, аргамчы, ширтек сырыыр, даараар чүңнү база дүк белеткээш ээрер азы кадар.
Зоя Папагаевнаны «аалдың ыдыктыг уруу» дээр. “Сумунуң ниити чыыжынга даргалар ажыл-агыйда чедер-четпестерни чугаалажып, чамдык улус уругларын кулданып турар деп шүгүмчүлээн. Ооң чижээнге Шендей Папагайның кул оглу Карти, ыдык уруу Сагаачы, база Соян Тежиттиң кул уруу улуу, ыдык уруу Мидикмаа дээр» — деп, өгбе сактып чугаалаар.
Ада-иези бөдүүн, дузааргак, чонунга хүндүткелдиг, кончуг буянныг, чону хөй чорааннар. Ачазының чугаазын сактып, барбаан-четпээн чери ховар кижи болганын чугаалады: «Ачам Тываның өске кожуун-сумуларынга, кожавыс Моолга 1912 чылда Хомду дайынынга база киржип чораан мен дээр турган».
ДОРЗУК ЧҮВҮР
Зоя Папагаевна чаш чораан бир таварылганы каттырып-каттырып чугаалап орар кижи.
Бир катап ол Самбыл дуңмазы-биле хой кадарып чорааш, ойнап-ойнап көрүптерге, хою дыка ырап чоруй барган болган. Ам канчаар боор, бичии кижи-биле хой соондан дүрген чоруп шыдавазын билгеш, дуңмазын дедир аалче чорудар деп бодап алган. Аалы хой кадарып чораан черинден 1 км хире черде. Дуңмазының холунуң хавы чок. Холдары доңмазын дээш, курунуң кыдыындан дилиндек пөстү оруп алгаш, дуңмазының дүктүг тонунуң чеңнериниң аксын муңгаштай шарааш, аалче чорудупкан. Дуңмазы ынчан дөрт-беш харлыг турган.
Хоюн арай деп дозуп алгаш, аалга чедип кээрге, авазы уруун чемелээр-даа, каттырар-даа болган. Чүү болган дээрге, дуңмазының ийи холун дуй баглап каан болгаш, хой кежи чүвүрү дорзукталы бээрге, тыртып шыдаваан. Ол шагда чүвүр белинге сугар резин турбаан, анаа баглап алыр, дорзукталы бээрге, тыртып ап-ла чоруур боор чүве. Чүвүрү дорзукталгаш, дужакталы бээрге, кылаштап шыдавайн барган болган.
Авазы дыңнаарга, бир черде бичии уруг ыглаан ышкаш болган. Оон көөрге, аал кыдыында оглу Самбыл ыглап турар болган. Авазы уруун чемелеп, «Дуңмаңны ат кыл частың, моон соңгаар бодамчалыг чор» – деп чагаан.
ЧАЙЛАГ ШКОЛАЗЫ
ТАР-ның Чазаа үжүк-бижик чок чораан араттарның билиг-медерелин көдүрер дээш, улуг хемчеглерни ап турган деп, ол сактып чугаалап олурар: “Чайлаг школазы чүгле үжүк-бижикке эвес, күш-культура сайзыралынга, уран чүүлдүң эге-чадазынга белеткелди база берген. Башкывыс дыка эки кижи чүве. Бисти бижип, санап, чуруурундан аңгыда, бичии уругларны аът, шарыдан уткуп, дүжүрүп алыр, чанарда, аалынче аъткарып үдээр. Ол бисти «уругларым, оолдарым» деп үргүлчү адаар. Чурттаар чери чок турган болгаш чоок аалдарга хонуп чоруп турган. Ол аалдарның ада-иелери башкывысты дыка мактаар, хүндүлээрлер.
Ийи класска өөренип турган үевисте чамдык өөреникчилерни школадан үндүрүпкени биске дыка-ла хомуданчыг, кээргенчиг, берге болган. Оларның ада-иезин, чоок төрелдерин «чоннуң дайзыннары, контрлар» деп актыг черге буруудадып турган үе. Ол кээргенчиг салым-чолга таварышкан үе-чергем оолдар, уругларны ам-даа сактыр-дыр мен. Эштерим дыка-ла муңгарап, бергедеп турганнар. Бис база олар-биле кады ыглажып-даа турдувус. Олар чаш назынындан тура түрегделге, кызагдалга таваржып, кээргенчиг хилинчек-човулаңны чүктеп эрткеннер».
АНЧИМАА ТОКА ДУГАЙЫНДА САКТЫЫШКЫНЫ
Зоя Папагаевна Анчимаа Амирбитовнаны 1941 чылдан эгелээш билирин чугаалаар: «Дайын эгелей бээрге, Эрзинге Анчимаа Амирбитовна чонну чыып, хуралды баштап эрттирди, баштай ол дайын дугайында илеткел кылган. Ынчан дарганың чугаа-домааның чеченин, үнүнүң өткүдүн, кызымаан кайгаан мен. Даргалар Тываның кожууннарын эргип, Эрзинге чаңгыс эвес удаа келгеннер. Ынчан аалчылар бажыңы бар эвес, эмнелгениң санитарказы Даңгыжаа дээр угбайның өөнге турду. Угбай аъш-чемин кылып берип турган.
Анчимаа Амирбитовна-биле чоок эдержир, үнүп-киржип чораан бис. Сөөлгү чылдарында Салчак Калбак-Хөрековичини чон буруудады бээрге, дыка-ла баксыраан кижи, оон аарааш, бергедээш, экиживеди».
Зоя Папагаевна дыка-ла хөй солун сактыышкыннарын төөгүп берген чүве. Төөгүвүстү билип, өөренип чорууру черле артык эвес. «Ыяш дазылы-биле быжыг, кижи төөгүзү-биле быжыг» деп өгбелеривистиӊ бо чугаазы дыка-ла шын.
/ Урана ЭРТИНЕ.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №45 2025 чылдың ноябрь 20