(Уланчызы. Эгези 46 дугаар "Шында")
Саша бичии-даа боданмаан. Ол Эдикти орундан дүжүр тепкеш, чанында уругну база оттур часкагылапкан. Ужуп каан чыткан ийи кижи оттуп келгилеп, Сашаже сезинчиг көрбүшаан, тура халчып келгеннер. Эдик танывазы эр кижиже дораан дап берген. Саша ооң холун дозупкаш, баарынче шанчыптарга, Эдик кээп ушкан. Эдикти ол-ла олчаан сирбектээш, сөөртүп алгаш, эжик артынче шывадапкан. Кыс кижи бажын көдүрүп кээрге, Арина эң-не чоок эжи Кристинаны танып каан. Кристина идик-хеви-биле дуй туттунупкаш, үне маңнай бергеш, даштын соогундан дедир кирип келген, канчаар аайын тыппайн турган. Коридорже үндүр октадыпкан Эдик холунда улуг токпак ыяш туткан кирип келгеш, оозу-биле Сашаны согар дээш, ооң уунче шывадапкан. Ыяш Сашаның кыдыындан эрткеш, ханада азып каан көрүнчүкке дегген. Саша катап база Эдикти аңдара шашкаш, читкезинден сирбектээш, үндүр сөөртпүшаан кыжанган:
– Хевиң чыып алгаш, моон чоруй бар. Чүгле бо бажыңдан эвес, а бо суурдан база, авашкыларның чуртталгазындан чиде бергениң дээре боор. Чорбас болзуңза, ёзулуг түрегделди мен сеңээ көргүзер мен, аал.
Эдик матразының чанында каш хевин чыггаш, Кристина-биле чорупкан. Ооң арнында кандыг-даа хомудаан, хараадаан азы ыяткан хевирлиг шырай көзүлбээн. Ол Аринадан мынчаар чарлып чорупканынга, сыр өске кижи ооң чоруур дээн күзелин боттандырып бергенинге харын-даа өөрүп, Кристинаның белинден куспактап алгаш, үнүп чорупкан.
3-кү эге.
Арина оглун орунче чыттырарындан чүдексингеш, куспактап алгаш, ыглап орупкан. Ооң эң-не чоок ийи кижизи ынчап баар деп сагышта-даа чок. Черле харын Эдик кончуг-ла өскерилген. Аринаның ишти улгады бээрге, ооң мурнунда ышкаш кезээде каттыраңнаан чаңы безин читкен, ажылынга база орайтаары көвүдээн. Ону Арина эскерип турза-даа, улуг-ла херекке албаан. А Кристина Аринаның каш чылдар дургузунда чангыс-ла эдержип чораан эжи, чажыттарының шыгжакчызы болуп кээр. Ам бо хүн ол ийи кижиниң кылып чоруур үүлгедиин билип кааны бир талазында экизи боор деп саназа-даа, Аринаның чүрээнче олар чүс-чүс инелерни хары угда киир шанчыпкан ышкаш аарышкылыг болган.
Авашкыларны Аня биле Саша бажыңынга арттырарындан чигзингеш, дедир бажыңынче ап алгаш чорупканнар. Саша боду бажың эжиин шоочалааш, херим эжиин иштинден дээктээш, херимни ажыр шурап келген. Ол эжиктиң быжыын хынап тырткылааш, кудумчунуң ужу-кыдыын харап көрген-даа. Бажыңынга келгеш, авашкыларны бир өрээлче киирип кааш, өөнүң иштин удуур өрээлинче кыйгырып аппарган. Бир-ле чүвени сүмележип турары илдең.
Арина оглун шалага үңгедип кааш, боду бажыңында орунун канчаптарын боданып олурган. «Канчаарыл ам? Бужартаан орун ышкажыл. Аңаа канчап чаш оглумну чыттырар мен? Оон өске эдим-севим бар эвес, оглумну шалага матраска чыттырар эвес мен... Шагдакының оруну-дур ийин, харын… Даай-авамның-на саткан оруну болгай…» Аринаның чурттап орар бажыңы даай-авазының арттырып каан өнчүзү болур. Бодунуң божаан дээш алган акшазы-биле оода орун садып алыр бодаан, Эдиктиң шагда Арина чокта алгаш, төлевээн чээлизин дуглапкан. Оон оглунуң төрүттүнген акшазын алгаш, база орун садып алыр бодаан, Эдик база-ла өрем чээрби муң акшазы ам-даа артып каан-дыр, чаңгыс аай үзе төлептейн, оон мен орун өртээн ажылдап бээр мен деп аазааш, алган. Каткан-хуурааның, каяа орун садар акша ажылдаар деп, айдан айже акшазы эвээжеп бар-ла чыдар болган…
Хенертен Аринаның бажынга чык дээн. Божаан акшазы сезен муңну алгаш, ашаанга өрең төлеп ал дээш, берипкен соонда, Кристина киш кежи шуба кедип алгаш келген. Арина чарашсынарга, "чажыт ынакшылым садып берди" деп каан. Ол кым чүвел деп айтырыгга "оон билип алыр сен" дээш, каттырып кааш чорупкан. Ооң соонда оглунуң бирги акшазын алганда, чаа телефон тудуп алган келген, база-ла чажыт ынакшылымның белээ деп көөргеттинипкеш, халып чорупкан болгай. Арина ам-на шупту чүвени даап бодап, кылыы хайнып орган. Оглу холче чүткүүрге, тудуп алгаш, көжегелери хагдынмаан соңгага келгеш, таптыг-ла ырак эвесте көстүп турар
Кристинаның бажыңын топтап көре берген. Бажыңның хоолайындан кара ыш үнген, соңгалары чыраан, сактырга, Эдик биле Кристина бажыңның соңгазынче көрүп алган, Аринаны кочулап-ла турган дег болган. Арина көжегелерни дүрген-не хаап каапкан. Оглу авазының сагыш-сеткилин билген-биле дөмей Аринаның эктинче бажын салгаш, бодунуу-биле чулчуруп, авазының арнынче көргеш, хүлүмзүрүптерге, бүгү-ле мунгаралдар, хомудалдар эсти берген ышкаш болган. Аринага оон өске чүнүң-даа херээ чок.
Саша биле Аня авашкыларны чемнениринче кыйгырыпканнар. Чаңгыс стол артынга оруп алгаш, ашак-кадай бот-боттарынче арай чигзинип кайгажып оргаш, бичии болганда, чугааны Саша эгелээн:
– Сээң сагыш-сеткилиңни билип тур бис, дуңмам. Сээң ашааңның кылган чүүлү – эң-не чүдек болгаш өршээл чок чүүл-дүр. Мээң кады төрээн кыс дуңмам чораан... Ол ырак хоорайга чурттап чораан... Харалаан, чанымга турган болза... Ашаа деп өөдежок чүве база-ла бир херээжен-биле каттышкаш, кадайы билип каарга, эндеп алган болган… Сен база мээң дуңмам ышкаш дуңмам-дыр сен. Сеңээ болчуп кээр кижи чок болганда, мен сени камгалаар мен... Бис ийи сүмелешкеш, мындыг түңнелге келдивис – дээш, кадайынче сен улаштыр чугаала дээнзиг имнээн.
Кадайы чугааны дидим эвес улаштырган:
– ... Сен ам чаш оолдуг кижи бужартаан орунга чыдар эвес сен. Бис сеңээ чаа орундан садып бээр бис. Оон өскеде бажыңыңның септелгези эки-даа болза, эт-сеп чок болду. Бис эт-севивисти чайын чаа солаан бис. А беш чыл болган эт-севивисти сарайда суп каан бис. Оларны сээң бажыңыңче аппарып каалы. Акшалыг апаргаш, бодуң солуп алыр сен, дуңмам. Ашааң чоруптарга, түрээниң көргүспейн, чараштыр чурттап көр. Ашак соондан ыглаар деп чүве көңгүс хей чүве-дир... Бо мээң өөм ээзи аксы-сөзүн берген соонда, кажан-даа оозундан ойталавас кижи, мен сеңээ бүзүредип тур мен. Ынчангаш черле улуска базындырба, чүден-даа, кымдан-даа кортпа.
Арина эгенгеш, дедирленирге-даа, кара шору болганнар. Ол дүннү авашкылар аалчылап хонгаш, эртенинде чанып кээрге, Саша хамык улус дилээш, эт-септи эккеп салып, бажыңны чылыдыр одааш, телефонунуң дугаарын берип кааш, чорупкан. Аринаның бажыңы ооң мурнунда ышкаш хос, караңгы эвес, арта чырып келген ышкаш сагындырган. Эт-септи, шаланы арыдыр чуггаш, оглун суугу мурнунга тазка чуп турда-ла, имиртиңней берген. Эжик соктаан. Оглун аржыылга ораап алгаш, ажыдыптарга, Эдик биле Кристина бо хөме таварып кирип келгеннер.
4-кү эге.
Кристина кирип келгеш-ле, Аринаны сирбектей тыртып алган:
– Кара сагыштыг херээжен! Чүге мээң бажыңым өрттедиптиң?! Сени мен канчаар эвес мен! – дээш, уш-баш чок арны-бажынче улдагылай берген. Авазының холунда турган бичии Эзир корткаш, ыглай берген. Эдик Кристинаны чайладыр тырткаш, Аринаның читкезинден туткаш, идип чортупкан. Арина аңдарлып чыткаш, сандайга бир холу-биле туттунупкаш, туруп келген. Ол ам-на кылыы хайнып, оглун удуур орнунче салып кааш, суугу чушкуур ыргак демирин тудуп алгаш, алгырган:
– Бо чүү болду?! Мен бажыңымдан безин үнмедим! Улус бажыңы өрттедир хамаанчок, даштын хөмүр киирер безин чайым чогул, бо оолду алыр дээш! Ыядыр арын чок, мени эмеглежип де! Калчаараваңар! Силерге мен дүжүп бербес мен! Мени камгалаптар акым база бар! Моон ырап чоруңар!
Эдик биле Кристина бажыңның иштинде өскерилгелерни эскерип каан хирелиг, долгандыр кайганып турганнар.
– Кандыг, чүү акың чүвел? Домзактап чыдар акыңдан өске төрелиң бар эвес сээң? Ашактап чорааш, тып алган акың бе ол? – дээш, Эдик Аринаже чудуруктангаш халып кээрге, Арина ыргак демири-биле улай-улай улдап-ла эгелээн. Кристина болчуп келирге, база улдап каапкан. Ынчап турда, Эдик ыргак демирин былаап алгаш, Аринаның ооргазынче соккан. Арина аарышкылыындан доңгая дүшкеш, үңгеп баргаш, эжик кыдыынга чыткан балдыны тудуп алган. Кристина ону көрүп кааш, алгырыпкаш, үне халаан. Арина туруп келгеш, балдызын Эдикче арнып алгаш, чоокшулап бар чыткан. Эдик ыргак демирин бодун камгаланып чайбышаан, халып үне берген. Эжикти дээктепкеш-ле, оглун тудуп алгаш, Сашаже долгаптарга, оозу дораан халдып келген. Болган чүүлдү дөгерезин чугаалап бээрге, Саша шагдаалар кыйгырыпкаш, боду дораан кээрин аазааш, халып үне берген.
Бичии Эзир кээргенчии кончуг апарган авазын эммишаан, ооң хевинден так сирбектенип алган, чүрээ дыңзыг-дыңзыг соп, ишкирнигип чыткан. «Моон соңгаар кажан-даа оглумну коргутпас мен. Моон соңгаар кажан-даа ашак албас мен, Эдикти өршээвес мен» деп Арина бодунга даңгыраглап орган.
Шагдаалар келгеш, шоолуг-ла сонуургал чок, чүгле Саша акый дээш, Аринаже үезин чарып турар ышкаш чаңнап турганнар. Чоруур мурнунда база чемелээн янзылыг чугааланганнар:
– Ооң соонда ашаам буруу чок, эптежип алдывыс, шагдаалар багай дей бээри кончуг болгай кадайларның...
Арина чүнү-даа ыыттаваан. Чүгле иштинде "мен кажан-даа ындыг болбас мен" деп бодап турган.
Эртенинде билдинип келгени Кристинаның бажыңы эрги электри удазынындан өрттенген болган. Саша ол ийи дайзынны туткаш, та канчапкан болган ыйнаан. Арина оларны туттурган деп дыңнааш-даа, чүнү-даа айтырбаан, Саша база-ла чүнү-даа чугаалаваан. Ооң соонда ол ийи кижи суурдан дезип чорупкаш, олчаан келбээннер.
Хүнден хүнче Аринаның чуртталгазы аайлажып-ла орган. Кышты час солаан, часты чай солаан. Ол үе дургузунда авашкыларга Саша биле Аня канчаар дузалашпаан дээр, бичии Эзирге база аажок болгаш, болганчок-ла алчып бээрлер. Боттарының чаңгыс оглу соңгаар өөренип чоруур болгаш, чалгаарап турган улус Эзирни көргеш, эрези хайнырлар. Оларның бажыңынга катап база бичии чаштың хөглүг каткызы дыңналып турары онза демдек болуп турган.
Күс дүжүп келирге, Арина оглун уруглар садынче кииргеш, боду аңаа-ла башкылай берген. Айда чүгле чеди-сес муң хире акша шалың алыр, а ажылының чымыштыы-даа кончуг. Чамдык ада-иелерниң чарбып кээри-даа кончуг. Ам канчаар, суурда кылыр ажыл бар эвес, ол-даа болза ажыл деп бодап, кызып ажылдап чоруп-ла турган.
Эзир ындыг бичии хирезинде ёзулуг эр кижи кылдыр өзүп орарын кижи бүрүзү эскерип турган. «Эрзиин», «мөзүлүүн», «кижизиин моң» дижип, ону кезээде улус чаптап чоруур. Шынап-ла, Эзирниң угааны бодунуң үе-чергезинге бодаарга, дыка-ла ылгалдыг. Ол ыглап-даа турбас, улус өскелевес, боду чемненир, боду горшоктаар, аяк-савазын аайлаар...
Арина бирги шалыңы-биле хөмүр дүжүртүп алгаш, бажыңында чиир чем барык чок боорга, оглу-биле ырак эвесте садыг үнүпкеннер. Орук ара олар Саша биле Аняга таваржы бергеннер. Хоорай кирип, аъш-чем садып алырывыс ол деп турар боорга, Арина чиик өртектиг чем саттырып алырын бодааш, бодунга хлебтээр беш чүс акша арттырып алгаш, артканын Аняга херек чем даңзызы-биле берип каарга, дөрт-беш шак үезинде чемни киириптерин аазааш, чорупканнар. Авашкылар улаштыр эмчиге Эзирниң дижин көргүзүп алгаш, чанып келгеннер. Эзир машина идип ойнап турда, Арина бажың ишти-даштында ажылдарны кылып алгаш, оглу-биле ойнап, телевизор көрүп хүнзеп кааннар.
Кежээ алды шак үезинде Арина одун салыпкаш, оглун чемгерип кааш, телефонун ажыдыптарга, интернет четкизинде орукка болган бир-ле орук озал-ондаан чугаалажып турар болган. Чуруктар-даа бар, видео-даа бар. Арина ындыг чүвеге хөңнү чок болгаш, шыжыгып, өжүрүп бар чыткаш, көрүпкен: дыка таныыры идик-хептиг ийи кижиниң арыннарын дуй шып каан трассада чыдар болган. Арина туруп кээп, канчаар-даа аайын тыппайн, үне-кире маңнааш, чемненир өрээлдиң сандайынга олурупкаш, корга-корга, видеону базыпкан.
5-ки эге.
Аня биле Саша Кызыл хоорайдан садыгланып алгаш, дедир кел чыдырда, Красноярскыдан чүък сөөртүп чораан машина чолаачызы орукка удуй берген түңнелинде болган улуг авария Аринаның эң чоок эдержип, үнчүп-киржип чораан ийи кижизиниң тынын алгаш барганы ол. Оларны төрелдери Кызылга орнукшудуп кааннар. Арина ынаар барып шыдаваан. Бодунуң төрелдеринден артык чоок апарган кижилерин чидирери аңаа дыка аар-берге болган. Ам үнүп-кириптер кижизи бар эвес, дузалажыптар акызы, хөңнүн чазап хөөрежир угбазы кара черни сыртангаш, улуг уйгузун удуй берген, хомуданчыы, чоктанчыы-ла кончуг. Аринаның чүрээниң чартыын одура кескеш, октапкан ышкаш сагындырган. Ынчалза-даа калган улус-биле кады калыр эвес, чаңгыс оглу дээш чурттаар апаар...
Авашкыларга кыш эртип алыры дыка-ла берге болган. Бажың биле уруглар садының аразы ырак болганындан бажыңы хүнзедир одаттынмас, кежээ имиртиңде чанып келгеш, от салып, бажыңын чылыдып алыры шуут ырма сынчыг болуп-даа кээр. Арина чамдыкта ыяш-дажын чарып чадааш, оглу көрбейн турда, ыглап-даа орар. Ол-даа канчаар, суг суглаары мырыңай чүден дора. Кудумчуда турар кудуктуң мурнунда дош дыка кылын. Аринаның идииниң тайгыры аттыг болгаш, суглап чорааш, чеже-даа аңдарлыр. Ындыг үеде Эзирниң эрзии аттыг авазын тургузуп:
– Мен үш харлыг апаргаш, бодум суглаар мен, авай – деп аазаар.
Бажыңга ыяш-даш дажыырга, база-ла кежээзи аттыг, авазынга дузалажып маңнаар. Ынчалдыр-ла кышты эртип алганнар. Садикте башкылар Эзирниң угаанныын, ооң дорт чугааланып, улугзуг кылдыр чаңнаарын чаптап ханмастар.
Чай кидин түлүк. Эзир каш хонгаш үш харлаар деп турган болгаш, төрүттүнген хүнүнге чедир хүннер санап-ла чоруп турган. Арина шөлээ акшазын алгаш, чарывайн шыгжап алган. Ол Кызыл хоорайга оглун парк киирип, чараш шайлааракка чемненир бис деп аазап алган. Эзирниң амырааны-даа хөлчок. Ынчалза-даа ол баштай авазындан айтырган:
– Авай, ам бистиң акшавыс бар бе?
– Ийе, оглум.
– Хөй бе?
- Хөй, оглум.
– Кызылче чеде бээр бе?
– Кызылга четкеш, парктааш, садыглааш, кафелээш, чанып кээр...
– Ам ооң соонда акша чок канчаар бис?
– База артып каар – дээш, Арина оглунуң өскенин кайгап, чаптап орган.
Оглу карактарын кажар кылдыр көргеш, айтырган:
– Ам бир эвес мен сенден акша дилээр болзумза, бээр сен бе?
– Ону чооруң ол, оглум?
– Севээн акыйга бээр мен.
Арина кайгай берген. Ооң ындыг төрели чок болгай. Оглу иелээ кириптер бажыңы бар эвес деп бодап айтырган:
– Ол кымыл, оглум? Чоп мен танывас мен?
– Канчап билбес кижи боор сен? Садыг даштында Севээн акый аан. Ол улустан хүннүң-не беш акша дилээр ышкажык? Улуг улус акша бербес чорду, мен Севээн акыйга бээр акша сенден дилеп алыр деп бодап тур мен.
Арина ам-на сактып келген. Орук ара кире дүжер улуг садыгның даштында кезээде эзирик диленип турар акый бар. Арина садыг кирерге, Эзир кызыдыр даштыгаа артып каар. Үнүп кээрге, ол акый-биле чугаалашкан боор. Ол кижиниң ады Севээн деп Арина каяа билир. Ынча бичии хирезинде оглунуң ол кижиниң чүнү канчап турарын, өске улустуң аңаа хамаарылгазын эскерип, кээргеп турары Аринага дыка өөрүнчүг болган. «Шын оруктап чоруп орар-дыр сен, оглум» деп бодап кааш, харыылаан:
– Бербейн канчаар, оглум. Чүгле ол улуг кижи ышкажыл, боду акшаны ажылдап алыр ужурлуг.
– Сен канчап ынча дээр сен, авай. Ол акша ажылдап чоруптарга, ол садыг даштынга кым мээң-биле чугаалажыр?
Арина оглун чаптап, каттырып кааш, оглунуң чүвүрүнүң карманынче көпеектер суп берген.
Эртенинде оттуп келгеш-ле, Эзир садыг бараалы деп ээрежип туруп берген. Арина ам канчаар, оглун эдертипкеш, базыпкан. Садыг даштынга кээрге, Севээн акый чада кырында бо олурган. Арина шала ырактан көрүп турарга, Эзир халып баргаш, Севээн акый-биле хол тутчуп мендилешкен. Оозу оолду көрүп кааш, туруп келгеш, чогушкан кижи өттүнүп ойнадып шаанга кирген. Эзир беш хире минута ынчаар ойнааш, чугаалаан:
– Севээн акый, мен сеңээ көпеек бээр мен!
Оозу кайгай берген:
– Эзирок, мен сенден көпеек дилеведим.
– Ам мен анаа бээр мен. Улуг улус сени, көпеек дилээриңге, кончуур ышкажыл. Кым-даа сеңээ көпеек бербес болза, сен моон чоруптар сен. Ам мен кым-биле ойнаар мен?
Арина харлыгып, карааның чаштары бадып келген. Оглунга эр кижиниң кижизидилгези, кичээнгейи четпейн турары Аринага билдинип келген. Харалаан, ооң ачазы угаан чок, мелегей болган. А оон өске ача тып бээр деп бодал безин бажынга кирбес турган. Хары кижиге канчап оглун бүзүрээр боор...
Бодалдарынга алзыпкан, талыгырже кайгап турда, оглу чанында чугааланы берген:
– Авай, Севээн акым ам маңаа турбас мен, өске хоорайже чоруурум ол дидир – дээш, ыглай берген.
Арина оглун оожургадып:
– Ам канчаар сен, оглум. Бис ону артып каг деп шыдавас болгай бис. Өске кижи ышкажыл – дээш, куспактап алган.
– Өске эвес кижи-дир! Севээн акый-дыр! Сен барып чугаала даан, садыг даштынга көпеектен диле даан, мен көпеектен бээр мен де! – дээш, оглу ээрешкеш турупкан.
Арина оглун канчаар-даа оожургадырга, дедирленип турарын көргеш, Севээн акый кылаштап келгеш, буруузун билинген:
– Экии! Бо оол-биле садыгга кээрге, үргүлчү ойнап турган кижи мен. Ам харын дүүн дуңмам келгеш, Абаканче эмчиледир мен дидир ышкажыл. Бодум база моон соңгаар ынчаар чурттап шыдавас-тыр мен. Чоруур апардым. Бо хүн дүъш соонда алгаш баарлар... Ынчангаш Эзирни маңаа маңнап кээр ирги бе деп манап турдум – дээш, Эзирже көргеш, уламчы- лаан: – Эй аал, эр кижи ыглаар боор чүве бе? Эр кижи авазын камгалаар боор ышкажыл, а кыстар ыглаар боор.
Эзир ону дыңнааш, дораан соксай берген:
– Севээн акый, мен эр мен, ам ыглавас мен. Ам сен база ынчаар болза маңаа артып каар сен бе?
– Эмненип алгаш, өске ажыл тывар мен. Дуу ол көк херимниг бажыңны көрүп тур сен бе? Ол мээң бажыңым-дыр. Чедип келгеш, хүндүс-даа даштын сайгылгаанны кыпсып алыр мен. Ынчан сен даштын коңганы базыптарыңга, үнүп кээр мен. Ойнаар бис.
Эзир чардыгып, чаптанчыы кончуг шурап, шын сеткили-биле амырап турган.
(Уланчылыг).
Чойгана САРЫГЛАР
“Шын” №47 2025 чылдың декабрь 4