(Уланчызы. Эгези №№ 46, 47, 48 "Шында")
9-ку эге
Частың сөөлгү айы үнүп, хүн дурту узап, бүгү делегей кыштың чыварлыг соогундан адырлып, дириг бойдус оттуп эгелээн. Арина чаңчыкканы-биле эртежик туруп, көжегезин ажыдыпкаш, даштын бойдусче үр-ле магадап көрүп турган. Долгандыр турар бойдус хүннүң чырыынга хөндүрлүп, ыяштарның чиңге будуктары салгын-сырын аайы-биле самнагылап, кушкаштар өөрүшкүлүг ырлажып турар ышкаш сагындырган.
Арина эртенги чемни кылыпкаш, телевизорну кыпсып, оглун оттура берген:
– Оглум, тур че. Садикче озалдадывыс!
Эзир эрестии кончуг тура халып келген. Ол дораан чунар-демирге барып, чунуп алгаш, авазының кылып берген чемин чип алгаш, кеттинипкеш, эжик аксынга авазын манап, алгырып туруп алган:
– Авай, че, ындыг сен ийин, кижи манадыр!
Арина залдан үне маңнап келгеш, оглун чедипкеш, садыг уунче базыпкан. Олар эртенниң-не Белектиң садыындан ооң оглун ап алыр апарганнар, чүге дизе Белек уруун база школа чедирер, ынчангаш оглун кезээде озалдадыр. Кижизидикчи башкыларның ажылынга ол чүүл шаптыктыг дээрзин Арина билир болгаш, Херелди хүлээнип алганы ол. Чогум ол ийи аныяктарның аразында, найыралдан башка, өске харылзаа чок турган. Кайызы-даа бот-боттарын деткижип, дузалажып чоруурга, ийи кижиге чиик дээрзин билип, өске-башка хоозун бодалдар турбазын кызыдып турганнар. Белек барааннап чоруптарга, ооң бажыңын Арина аштап-чуп, ажы-төлүн карактап бээр, а Белек Аринаның хөмүр, ыяжын дүжүрүп, чарып, дажып бээр. Ол ийи чеже-даа катап эжишкилерден чоок харылзаалыг апаргы дег болганнар. Ынчалза-даа Белек артык сөс этпес, артык базым кылбас боорга, Арина база оон үлегер ап турган.
Авашкыларже уткуштур үне маңнап кээр Херел бо хүн үнмээн. Эзирни даштыгаа арттырып кааш, садыгже кире бээрге, оозу садыгжы Лена угбайның чанында дүште-даа чок мультфильм көрүп олурар болган. Херелди кедирип тура, соңгадан көөрге, Эзирни бир аныяк оол чедипкен, элээн ырай берген халып бар чыткан. Арина угаан-кут чок үне маңнап кээрге, оглу биле аныяк оол элээн ыракка турупкаш, садыгже дедир каткы-итки чаржып-ла үнгеннер. Арина оглунче хорадап, алгыра-ла берген:
– Эзир! Өске улус-биле чугаалажыр ийик бе?! Силер канчаарыңар ол, кижи коргудуп?!
Аныяк оол дизип каан чинчилер дег ак диштерин көзүлдүр каттыргаш, харыылаан:
– Буруулуг болдум. Силерни корга бээр деп билбедим. Чаржып турдувус ийин.
Эзир өөрүшкүлүү кончуг халып келген:
– Авааай, Севээн акым чедип келген. Ураааа!!!
Арина кайгай бергеш, катап база демги оолче көрген. Узун дурт-сынныг, ак арынныг, улуг борбак карактарлыг, силии аттыг эр кижиде биеэги Севээнден чүү-даа чок болган. Ооң мурнунда дөртен хар ажыг кылдыр көстүр турган кижи ам Арина хире хар-назылыг кижи апарган. Элээн кичээнгейлиг топтап көөрге, шынап-ла, ол!
– Шынап-ла, силер-дир силер аа! Кажан келдиңер? Мен силерни улуг кижи деп бодап турдум... – дээш, Арина чазыга берген.
– Дүүн дүне келгеним бо. Арагалаар дээш, арны-бажым ыжык турганы ол ыйнаан... Санкт-Петербургта банкыда ажылдап тур мен ийин. Дыштанып келдим. Дүне келгеш-ле, даштын сайгылгаанымны кыпсып каан мен. Эзир звоногум базыпты ышкажыл. Утпаан-дыр моң кайгалың – дээш, Эзирниң бажын суйбап каан.
Эзир үр-ле Севээнден чарлып чадап, ойнап-ла турган. Арина озалдадывыс деп кончуп тургаш, арай деп-ле чорааннар. Севээн оларның соондан алгырып чыдып каан:
– Эзир, кежээ эртип чыда, мээң эжиим соктаптар сен. Сеңээ белек эккелген мен!
Арина ажылынга кээрге, уруглар садының эргелекчизи Майя Алексеевна өрээлче кирип келгеш, арай шыңгыы чугааланган:
– Арина Мергеновна, инчеш уруглар удуй бээрге, менче кириптер силер, чугаа бар – дээш, үне берген.
Майя Алексеевна-биле Аринаның аразында харылзаазы бо хүнге дээр черле эки турган. Ынчалза-даа бо удаада даргазы арай шыңгыы кылдыр чаңнап турар боорга, Арина дүъшке чедир чүү болганын бодап, бодунуң кылып болгу дег частырыгларын эргий бодап-ла турган.
Уруглар удуй бээрге, дарганың өрээлин оожум ажыдыпкаш бакылаптарга-ла, оозу алгыра берген:
– Силерни эжик соктап өөретпээн бе, Мергеновна?!
Арина дедир үне бергеш, соктапкаш, кирип келген. Даргазы олур деп имнеп каан. Арина олуруп алгаш, чугаа манаарга-даа сураг, компьютеринге парланып оруп алган. Он хире минута эрткенде, компьютеринден адырлып, Аринаже-даа көрбейн айтырган:
– Белек Михайлович-биле кандыг аайлыг чугаалажып турарыңар ол?
Арина ындыг айтырыг манаваан. Ынчалза-даа эптиг-чөптүг харыылаарын кызыткан:
– Анаа-ла бот-боттарывыска дузалажып чоруур улус бис…
– Анаа-ла сиген бажы безин хадывас боор ийин. Белекти дуурайлап алыр күзелдиг силер бе?
Арина чым-сырт кылынгаш, шыңгыы харыы берген:
– Ажыл үезинде мээң хууда чуртталгам сайгарыксай бердиңер бе? Ындыг кончуг солун болза, ажыл соонда айтырыптар чүвеңерни.
– Мергеновна, Белек-биле мен шагда-ла школачы чылдарывыстан тура ынакшыжып келген бис. Оон бир маргыжыпкан үевисте Элла тыптып келгеш, иштелип-саатталы берген чүве. Ам база кады чурттаар деп шиитпирлеп алган бис. Силер мээң оруумга доора чудук болбаңар. Канчап-даа кээрге, мен силерниң даргаңар-дыр мен. Херек болза, хат-салгын ышкаш эстеңнээн, башкы кижиниң ат-сураан бужартадып турар чаңыңар дээш, ажылыңардан үндүрүптер мен!
Арина сөөлгү домакты дыңнап кааш, кичээни берген. Ол ажылын канчап-даа чидирбес ужурлуг. Ынчангаш хорадаанын туттунуп, чөпшүл харыылаан:
– Билдине берди. Моон соңгаар Белек-биле чугаалашпас мен – дээш, туруп келген.
Майя ындыг дүрген тиилеп үнгенинге өөрээш, хүлүмзүрүпкен:
– Силер черле угаанныг-дыр силер, Мергеновна. Бо айда шалыңыңарга премиядан немеп бээр мен.
Арина харыы бербейн үне берген.
10-гу эге.
Арина ооң соонда орта ажылдап чадап каан. Солчур башкызы чедип кээрге, кезээде бижиир ажылын кылып артып каар боду сагыжы саарзыкталгаш, кады ажылдап турар эштеринге билдиртпес дээш, чыгдынып алгаш, үнүпкен. Ол даштыгаа кайнаар баар аайын тыппайн, долгандыр көрүп туруп-туруп, ырак эвесте агып чыдар хемниң уунче далаш чок кылаштапкан. Аринаны хөй-ле айтырыглар девидедип турган: «Белекке канчап чугаалаарыл? Школачы уруглар эвес бис, анаа-ла ужур-утка чок ам чугаалашпаалы дээр мен бе? Майя шуптузун чугаалады дээр мен бе? Чок! Ынча дээр болзумза, оларның аразынга алгыш үнүп болур, оон мен буруулуг апаар мен... Кончууңну, өске кижилиг ышкажың чүл дээр мен бе? Ам ынча дээримге, чогум бистиң аравыста чүү бар чүвел аан? Анаа-ла эдержип чоруур-дур бис. Өске кижилиг болдуң дээримге, сен мээң чүм кижи сен дээр болза, чүү деп харыылаар мен?».
Арина ынчаар боданып чорааш, хем кыдыынга чедип келгенин эскербейн барган. Ол чаа эрип чыдар хемниң калбак-калбак кылдыр баткан доштарынче кайгап, дыка-ла үр орган. Оон миннип келгеш, шакты көөрге, шагда-ла кежээкиниң алды шак ашкан. Арина садикте оглунче далажыпкан.
Садик даштынга кээрге, Белек оолдарны кедирип алган, машиназынче олуртуп чыткан. Аринаны көрүп кааш, чайынналдыр хүлүмзүрээш:
– Эзир, аваң бо халып келди – дээш, Аринадан сагыш човап айтырган. – Телефонуң канчап барган? Долгаарымга, тутпас бооруңга, кайгап турдум.
Арина Белектиң арнынче-даа көөр хире эвес болган. Ол карактарын дестире-дестире, оглун Белектиң машиназындан дүжүрүп тура, хөөн чок харыылаан:
– Өжүрүп алган мен дем-не. Кыпсып алыр дээш, уткан-дыр мен. Че, оглум, чанаалы.
Белек чедирип каайн дээрге, Арина кызыдыр ынавайн, орта чугаа-даа чок, Эзирни сөөртү аарак чедип алгаш, чоруп бар чыткаш, бир хая көрнүп кээрге, Майя Алексеевна соңгазындан оларже кайгап турган. Арина улам дүрген кылаштап эгелээн. Белек Аринаның соондан элдепсинип көрүп туруп-туруп, машиназын мунупкаш, авашкыларны эрттир халдып чорупкан. Авашкылар садыг даштындан эртип чыдырда, Севээн бичии хааржакчыгаш тудупкан үне маңнап келген.
– Бо, Эзир, сеңээ белек. Планшет-тир ийин. Мультиктер көөр сен интернеттен – дээш, Эзирниң холунга тутсуп бээрге, оозу хөлчок өөрүп, Севээнни куспактааш, четтиргенин илереткен. Арина аар өртектиг белекти албас бис дээрге-даа, оглу кара шору болган:
– Авай, меңээ берген белек ышкажыл. Мен бодум билийн. Четтирдим, Севээн акый! – дээш, база катап куспактаан. Севээн Аринаның таарзынмайн турарын көргеш, байдалды чымчадыр күзелдиг чугаалаан:
– Хорадавазын дилээр-дир мен, Эзирниң авазы. Үен-даян бодал-даа чок, анаа сеткилимниң ханызындан бо оолчугашты чаптааш, белекти садып алган мен. Чээрби харлыымда оолдуг болган мен. Ол ынчан өөм ишти-биле сургуулдап турган бис. Университетти доозуп алгаш, маңаа банкыга бир чыл ажылдап турумда, өөм ишти биле оглум Москвага төрелдерин эргип чорааш, айыыл-халапка таварышкаш, чок болган. Ынчангаш арагаже кирип, чуртталгам төнген деп бодап чордум. Бодумну диригге "хөөржүдүп каапкан", кижи дүрзүзүн чидирипкен турумда, меңээ чурттаар күзелди бо бичии Эзир оттурупкан болдур ийин. Ол чааскаан мени кижи кылдыр көрүп, мен дээш сагыш човап турган. Эзирниң дузазы-биле эмненип-даа алдым, ажылче кирип, чуртталгага сундулуг-даа апардым. Ол дээш четтиргеним илередир күзелим-дир ийин.
Арина Севээнни шын сеткили-биле кээргей берип, хорадаанын соксадып, чымчай берген.
– Оглум, алыр болган-дыр сен ийин белекти – дээш, оглунуң бажын суйбап каан. Эзир амырап, Севээн акыйны катап база быжыг куспактапкан. Севээн ону көдүргеш, бөөлдей бээрге, Эзир өөрээнинден кудумчу долдур кышкырып турган.
Хенертен оларның артында машина сигналдаан. Көрнүп кээрге, Белектиң машиназы бо халдып орган. Орук кыдыынга турган улусту-ла хөме таварып каг чазып халдып келгеш:
– Чоп орукта турар силер, инектер! – деп, байгы күжү-биле хорадап, соңгазындан бажын уштааш, алгырыпкаш, халдып эрте берген. Арина Белектиң ындыг чаңын көргеш, дыка элдепсинген. Чонаада сөс чугаалап алыр эвес, а бо удаада оруктан ыракка турган улусту сөглеп, хөме таварып чүзүл?
Севээн машинаның соондан кайгап туруп-туруп, баштактанып каан:
– Белек кижиң өске буду-биле туруп келген-дир аа... Бо садыгның ээзи-дир ийин. Та чүзү канчап барганы ол, ындыг эвес-ле кижи чүве – дээш, авашкыларның мурнунда эпчоксунган аайлыг чугааланган.
Авашкылар Севээн-биле байырлашкаш, чаныпканнар. Эзир кежээ дургу планшедин ажыглап өөренип, авазынга оозун «адааргадып» кежээлээн. Оглу удуй бээрге, Арина бо хүн болган таварылганы эргий бодааш, моон соңгаар эр хиндиктиг улус-биле чугаалашпас деп шиитпирлеп алган. «Эдик бисти ол каапкаш чорупкан. Ам Белек чурттаар кижилиг апарган... Ооң кадында чараш эвес кылдыр чаңнааны база кижи сеткилинге кирбес чүве-дир. Оглумну-ла эки кижи кылдыр өстүрүп алзымза, мээң хууда чуртталгам-даа канчаар» деп боданып чыда удуп каан.
Оон бээр ийи чедилик эрткен. Арина олчаан Белек-биле чугаалашпастаан. Ийи кижи бот-боттарын көрүп кааш, дүрген-не ырап чоруурун кызыдып турганнар. Ажыл шагы соонда Эзирни Севээн манап турар боор. Чогум-на Арина-биле чугаалашпас, чүгле Эзир-биле беш-он минута чугаалажыр. Оларның ужуражылгалары Белектиң садыындан ырак эвесте болуп турар, ынчангаш Белек база шупту чүвени көрүп турган болгай.
Бир кежээ Арина оглун удудуп кааш, караңгы бажыңга боданып чыдырда, чуга соңга пөзүн өттүр даштын бир кижиниң караш дээни көзүлген. Аринаның эът-кежи соолаңайнып бада берген. Кымыл ол? Удуур өрээлдиң соңгазы херим иштинче көрүнген болгай. Даштын кижи херимче кирип келген болуп турар. Ол кижи кезек удуур өрээлдиң соңгазының баарынга дыңнаалап туруп-туруп, чемненир өрээлдиң соңгазынче кылаштааны дыңналган. Арина оожум тургаш, даштын кижини топтап көрүп эгелээн. Дыка узун база эвес, арган дурт-сынныг эр кижи деп илдең, а арны-бажы көзүлбес. Арина кортканындан хол-буду безин ээлбейн барган. Даштын кижи ам мырыңай веранда эжии-биле үрелдежи берген. Ол эжиктиң дээгин узун ыяш-биле таваар ажыдып болурун сактып келгеш, Арина оожум халып четкеш, иштики эжиктиң дээгин быжыглааш, ыргак демирни эжиктиң тудазынга кедиргеш, база бир быжыглаан.
Даштын кижи веранда иштинде дагжай берген. Арина полицияже долгаарга, тутпас, оон өске долгаар улузу бар эвес, Белекче долгаарга, өжүр базар болган. Чүнү-даа канчаар аайын тыппайн, оглун оттурупкаш, шимээн үндүрбейн дезер бис деп сымыранган. Эзир чонаада оттуру берге хирезинде билген-биле дөмей дыка дүрген кеттинипкен. Авашкылар кудумчуже көрүнген өрээлдиң соңгазын ажыткаш, чылбыртып үнүп келгеннер. Арина баш бурунгаар боданып алган планы-биле соңганы быжыг хаггаш, веранданың эжиинче оожум четкеш, шоочалапкан. Демги кижи иштики эжикти үрей теп турган болгаш, бажыңны шоочалапканын эскербейн, ажылын уламчылавышаан. Авашкылар дүн ортузунда херимден карак-кулак чок үне маңнап чоруп кааннар.
(Уланчылыг).
Чойгана САРЫГЛАР
Чурукту шедеврумга чураан.
“Шын” №49 2025 чылдың декабрь 18