АНЫЯК АВА

1-ги эге.
Суур черниң кыдыкы кудумчузунда эрги-даа болза улуг, делгем бажыңында аныяк ава чаа төрүттүнгеш, ай безин четпээн оглун удутпушаан, өпей ырын ырлап орган:
Өпей-өпей, оой
Чассыг оглум, оой
Удуп көрем, оой...
Аринаның хоюг үнү эт-септен чүгле орун болгаш чемненир стол бар делгем бажыңга чаңгыланып турган. Даамчырап удуй берген оглун орунга чыттырып кааш, карак салбайн ооң арнын, холдарын, буттарын шинчилеп көрүп, тыныжын дыңнап, ооң чаагай чыдын чыттап, катап-катап "Авазының, ачазының кончуг ынак, кончуг эргим оглу-дур сен" – деп сымыранмышаан, чемненир өрээлче шай ижип алыр дээш, эрте берген.
Шайын хайындырып алгаш, ынак эжин манагзынып, чечектерлиг көжегезиниң кыдыындан кеденип, дыңнаалап орда, дааш дыңналган соонда, Эдик бо кирип келген. Арина өөнүң ээзин «оожум» деп имнээш, өөрүшкүлүг куспактап, чыттааш, хевин уштурунга дузалашпышаан, айтырган:
– Кайы хире ажылдадың, эжим?
– Ажырбас... – деп, Эдик шала хөөн чок харыылаан.
– Шылап кагдын бе? – дээш, Арина эжин кээргеп, ооң хевин аайлай салып каан.
– Ынчанмайн канчаар. Эрткен дүне оглуң хондур ыглап тура хонду. Ажылдаар кижиге дыка берге-дир – дээш, Эдик чунар-демирге холун чуй берген.
Арина ындыг сөстер дыңнааш, чеже-даа хомудаан болза, оозун көргүспейн, ашаан оожургадып, көгүткен:
– Ажырбас-тыр ийин, эжим. Ам бичии өзер болза, ыглавас апаар-дыр ийин. Мен база оглувустуң аажы-чаңын билир апаар-дыр мен ийин… – дээш, өөнүң ээзин чемнениринче чалаан.
Эдик стол артынга олуруп алгаш, ыыт чок чемнени берген. Хүнзедир оглу-биле чүнү канчап турганын чугаалап, эжиниң кайы хире хүнзээнин айтырар күзелдиг турган болгаш, Арина бодунга база шай кудуп ап, хаптан печенье ап алгаш, эжиниң чанынга олуруп алган. Эдик Аринаже хыйыртап көргеш, база-ла чемелеп кирипкен:
– Кежээкиниң тос шак чедип тур ышкажыл. Канчап чем чий бердиң? Ооң мурнунда алды шак ажарга, чемненир эвес сен. Белиңниң чооннап каанын кончуун көрем, Арина. Кээрге-ле чудап каан боор, бодуңну тоовастай берген сен. Ынчаар чемненир болзуңза, удавас үрдүрген сыңый ышкаш апарбас сен бе?
Арина алгырбазын кызыдып, оожум тайылбырлаан:
– Чем чиир безин чай алынмадым ийин… Бо оол эмип кааптар болгаш, дораан аштай бээр-дир мен. Бодумну каастаар чайым кайда деп, оглум одуг турда, бажың иштин аштап-чуп, оглумну эмзирип хүнзээр, а удуй бээрге, даштын огород кырынга турар-дыр мен.
Эдик чемин төндүр чивейн омаажын стол кырынче так кылдыр октапкаш, олурган сандайын тепкеш, ындыкы өрээлче кирип, матразынга чыдыпкан.
Арина, чеже-даа хомуданчыг болза, оглунуң дыжын бодааш, удуур өрээлинче кире берген. «Хоранныын Эдиктиң! Чаш уруг чанынга олурарымга, мени чараштан деп чүзүл!? Эмчиден безин ийи чедилик бурунгаар үнүп келдим ышкажыл, ам-даа быжыкпаан хевээр-дир мен... Черле оглум канчап тур деп-даа айтырбас, оглун эртип көөр, тудар деп чүве база билбес. Ындыг боор деп билген болзумза, ооң-биле-даа амыдырал-чуртталга тутпас ийик мен!» - деп боданып, ишкирнигип ыглап чыда, Арина удуп каан.
Ол кежээден тура-ла аныяк өг-бүле хүннүң-не аас-дыл былаажыр апарган. Эдик ажылындан орай келгеш, бир-ле чүвеге таарышпайн, оглунуң авазын эки-бак сөглеп чоруй, өрээлинче кире бээр азы эзирик келгеш, ужур-утка чок хөлзеп үнер апарган. Шак ынчаар чеди ай чурттааннар.
Оглунуң чеди айлап турар хүнүнде Арина Эдикче долгааш, чанарда торттан садып алыр сен деп чагып кааш, авашкылар Эдиктиң келир шагында эжик аксынга өөрүшкүлүг манап турганнар. Дааш дыңналган соонда, Эдик бо холу куруг, эзирик кирип келген. Ынчан-на Арина ёзулуг частып үнген:
– Ам шуут болзун! Ам черле туттунуп шыдавас мен, Эдик! Чоруур болзуңза, чоруп чор! Оглум бодум азырап алыр мен! Бо мынчага дээр оглуң таптыг алган эвес сен! Мен уруг чанынга олурумда, ажылдааш, кончуг кижи болуп-ла чоруур сен! Оода шалыңыңдан аъш-чем безин садар эвес сен! Оглуңга чаңгыс чөргек безин сатпааның ужуру чүдел? Хос куу бажыңга чеже чурттаар бис? Шалыңың-биле кижи эт-сеп-даа садып алгай! Оглуң чеди айлап тур, торт садып эккел дидим. Кайыл?!
Эдик Аринаже эзирик карактары-биле тоомча чок соодур көргеш, кыжанган:
– Чорупкай мен! Чоп кончуг хорадаарың ол!? Сен ышкаш семис, чудаңгы кадайның меңээ херээ-даа чок. Бодум акшам-биле торт садар-сатпазын бодум билир мен! – дээш, үнүп чоруй барган.
Бичии Эзир чүве утказы билир эвес, өрээлдер аразында үңгеп чоруп турган. Арина Эдиктиң каржы сөстеринге хомудааш, оожургап чадап, соок сугну улай-улай ижипкеш, оглун кужактапкаш, удуур өрээлинче эрте берген. Үр болбаанда Эдик катап кирип келген. Ол идиин-даа ужулбайн, дорт авашкыларже халып келгеш, орун баарынга хая көрнүп алган турган Аринаның ооргазынче бар-ла күжү-биле тепкен. Арина ындыг чүве манаваан болгаш, оглун оскунуп алыр часкан. Эде туруп чадап чыдырда, Эдик оглун Аринаның холундан ушта тырткаш, орун кырынче шывадапкан. Бичии Эзир орунга деггеш, чаштааш, ханага үскеш, алгырып ыглай берген. Арина дүрген-не оглун чажыра турупкаш, алгырып үнген:
– Бо канчап бардың?! Чүге оглуңну октап тур сен!? Чүге мени эттеп тур сен?! Чүү болган чүвел, Эдик?!
Эдик карактарын аңдара көрүп алган, арны-бажы дерзиилени берген алгырып турган:
– Сен ышкаш херээжоктарга сөгледир кижи мен эвес-тир мен! Ам арта үн-чор деп мени ойладып турар сен! Оглуң-оглуң деп ыглаңайнып турба. Эр кижини чүү дээш чассыдып турар сен!? Мээң ачам мени чажымдан тура ханага чыпшыр шаап чораан чүве. Харын эрзиг, быжыг кылдыр өзүп келген мен! Сен ылчың, кыстарзыг оол өстүрер деп турар-дыр сен!
Арина ашааның арнынче көөрге, коргунчуу сүргей, ам бо дораан халдап кээр ышкаш боорга, чанында турган сандай-биле сопкаш, кээп ужарга, оглун кылын чоорганга ораапкаш, соок чыварлыг кудумчуже чанагаш үне халып чоруп каан. Ыглап турган оглу авазының коргуп турарын билген-даа дег, ылым-чылым барган. Эдик ооң соондан элээн ыракта алгы-кышкызын төп халып орган. Арина херимнер эжиктерин тыртарга, дээктиг боорга-ла, улаштыр өске кудумчуларже халып, шагдааларже канчап чеде бээрин бодап чораан. Ынчалза-даа шагдааларже бут чанагаш, холунда оглун туткан кижи чедип алыры берге, ийи-үш хире километр халыыр апаар, а телефон бажыңда кагдынган. Өш-биле дөмей, чаңгыс-даа кижи көзүлбээн. Ол халып чорааш, бир бажыңның хериминиң эжии ажык деп эскерип кааш, кире халааш, дээктенипкеш, хөмүр кажаазынче чаштына берген. Экизи бооп, ыт чок бажың болган. Оглу дааш үндүрүп, ыглавазын дээш, эмзирип алгаш, чоорганынга чылыдыр ораап алган. Шип-ле шимээн. Караңгы кажаада чүгле Аринаның чүрээниң согуу-биле оглунуң ээп чыдары дыңналыр. Аныяк ава чүү-ле болур ирги деп коргуп, дыңнаалап олурупкан. Ийи-үш минута эрткен соонда, Эдиктиң карганып кел чыдары тода дыңналып келген. Ол херим бүрүзүн ажыдып шенеп, чоокшулап-ла кел чыткан. Арина кортканындан оглун улам чыыра тудуп, бүгү боду сириңейнип олурган. А ол өйде Эдиктиң даажы чоокшулап, базымнары улам тода дыңналып турган. Эдик чоокшулап келгеш, херимге тудуш турар хөмүр кажаазының таптыг-ла Аринаның олурар азыынче бир тепкен. Арина сырбаш кыннып, шимчээр безин харыы чок, көжүп каан.
– Арина! Бээр үн дидир мен! – дээн Эдиктиң үнү ооң шуут-ла артында дыңналган.
2-ги эге.
Эдик херим эжиинче баргаш тыртарга, дээктиг боорга, кезек туруп-туруп, улаштыр-ла карганып чоруп каан. Арина ам-на кыштың соогун, чаңгыс каът чуга уктарлыг чанагаш буттарының, эът-кежиниң доңганындан ажыңайнып турарын эскерип каан. Оглунуң тыныжын дыңнаарга, дыка дыштыг удуп чыдар боорга, караңгы хөмүр кажаазынга суйбанып чоруй, чылбыртып үнүп келген. Оглунуң чоорганын улам каътташтыр эде-хере тудуп алгаш, доңгаш, көжүй берген буттарын арай деп шимчедип чорааш, бажыңның эжиинге келгеш, идиптерге, эжик ажыттына берген. Ол дүргени кончуг эжикти соондан хаапкаш, дээктенипкен. Эжик даажын дыңнап кааш, ындында өрээлден дөртен-бежен хире харлыг угбай үнүп келгеш, Аринаны көрүп кааш, белиңнеп алгыра берген:
– Ок, ок даадым! Көрем, Саш, чүү мындыг чанагаш уруг турары ол кыштың соогунда!!!
Арина чугааланыр-даа, турар-даа харыы чок болган. Ол эжик аксынга оглун камныг салгаш, боду дүрүжүп чыдыпкан. Өгнүң ээлери чаш оолду көрүп кааш, ам-на миннип, дүвүреп халчып эгелээннер. Өгнүң эр ээзи Аринаны көдүргеш, орунче чыттыргаш, шуглапкан, а кыс ээзи чоорган иштинде Эзирни алгаш, тудуп көөрге, доңмаан боорга, өске өрээлде орунче чыттырып каан.
Арина шуглак адаанга чыдырда, бажың ээлери изиг шайны эккелгеш, уругнуң эът-кежин хынай бергеннер: чогум улуг доңмаан, ынчалза-даа кезек-кезек черлерде кежи үжүй бергени илдең болган.
– Кым сен, дуңмам? Чүү болу берди? Шагдаалар, эмчилерни ам кыйгырар бис. Кыштың соогунда канчап чаш урууң-биле чанагаш чорууруңну биске чугаалап берем? – деп, өгнүң эр ээзи сагыш човап айтырган.
– Шагдаалар, эмчилер кыйгырбайн көрүңер. Мен анаа кижи-дир мен ийин, акый. Даштыгаа улуг дизе он-он беш хире минута болган боор бис.... Силерге улуу-биле четтирдим. Мен ам оглум ап алгаш чанайн... – дээш, Арина турар дей берген. Ынчалза-даа ону өгнүң ээлери тургузар хире эвес болган.
– Орталан! Бажыңыңдан чаа үнген ышкажыл сен? Өөң ээзи-биле маргыштыңар бе?
Арина шынын чугаалааны дээре деп билип кааш, ам-на сула салдынып, болган таварылганы чугаалап берген. Ийи кижи ону дыңнап алгаш, Аринаны хөлчок кээргеп, ону оожургадып олурганнар.
– Ам орайтаан-дыр, дуңмам. Оглуң база түрей берген боор. Харын-даа өршээлдиг болган-дыр силер. Ада-иең бар бе?
– Чок... Соңгу ием арткан... Чугаалашпас-даа-дыр бис.
– Эртен дыштаныр хүн болгай. Бажыңыңга чедер бис. Ындыг дайзыннарны канчаптарын мен билир болгай мен. Чоокта чаа бээр көжүп келген ийик силер бе? – деп, бажың ээзи айтырган.
– Ийе...
Арина, чүге-ле ийик, мурнунда турар кижини көргеш, сеткили оожургап, моон соңгаар ооң идегелдиг камгалалында мен дээрзинге бүзүреп турган.
Бажың ээлерин Аля биле Саша дээр, суурнуң хирург эмчилери болганнар. Олар Аринаның буттарынга тускай мазь чаггаш, шарааш, авашкыларны чаңгыс өрээлге чыттырып кааннар.
Чеже-даа чылыг, чымчак орунда чытса, уйгузу кайын кээр деп, кээргенчиг ава хондур бодунуң чуртталгазын эргий бодап, кайда чазыг кылдым, чүнү кылза экил, кандыг шиитпир үндүрейн дээн чижектиг айтырыгларга бодунга харыылап чыдырда, чер чырып, сес шак чеде бээрге, оглу ыглай берген. Бичии чаштың даажын дыңнай сал-ла, Аля дораан иешкилерде келген.
– Эки удудуңар бе, авашкылар? Буттарың канчап тур? – дээш, ол Аринаның буттарын топтап көрген. Арина хондур боданыр дээш, эът-кежиниң аарып турарын безин эскербээн. Аля ындыг айтырыг салыптарга анаа-ла "Таа" деп харыылаан.
– Саша, мазьты тудуп алгаш, чедип келем! – деп, Аля ыыткыр чугааланыптарга, Саша манап турган-биле дөмей бо кирип келген. Ийи эмчи Аринаның будунда бичии балыгланчак черлерни чаап бергеннер. Ак сеткилдиг, дузааргак кижилерге таваржы бергенинге өөрүп, Арина четтиргенин илереткен:
– Улуу-биле четтирдим, угбай, акый. Силер эвес болзуңарза, та канчаар улус бис – дээш, оглун чыыра туткаш, улаштырган: – Мен ам чанзымза эки боор. Эдик эзириинде чаңы багайдан башка, чогум элээринде ажырбас кижи. Меңээ кедиптер хептен бичии када бериңерем?
Саша дораан үзе кирген:
– Сени оглуң-биле чүгле иелдириңерни салбас бис. Катай бараалы, Аля. Чылыг хевиңден бээр сен бе?
Аля Аринага идик-хепти кедиргеш, боду база кеттинипкен. Чаа таныжып алган улузу-биле Арина бажыңынга кээрге, хериминиң эжии аңгагар ажык турган. Бажың даштындан дыңнаалаарга, оожум ышкаш боорга, Арина эжикти дидим идипкеш, баштай аалчыларны кииргеш, соондан боду кирип келгеш, арны хуулуп, ыыттаар сөс тыппайн барган. Арина биле оглунуң удуур орунунда Эдик бир херээжен кижи-биле дүште-даа чок удуп чыдар болганнар. Ындыг боорун билген болза, эмчилерни Арина бажыңынче каяа киирер деп. Өске улус мурнунга мындыг байдалга таварышкаш, Арина чүнү-даа кылыр аайын тып чадап, арга чадаарда удуп чыткан оглун-даа чайгагылаан.
(Уланчылыг).
Чойгана САРЫГЛАР
Чурукту Шедеврум чураан.
“Шын” №46 2025 чылдың ноябрь 27