Бо чылдың июль 8–12 хүннеринде Тывага аныяк чогаалчыларының ийиги делегей чергелиг фестивалы болуп эртер. Ону Тываның Чогаалчылар эвилели, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң деткимчези-биле эрттирип турар.
Шак мындыг фестиваль эрткен чылын база болуп эрткен. Аңаа аныяк чогаалчылар идепкейлиг киришкен. Түңнелинде, чогаалдары шыырак деп үнелелди алган аныяк чогаалчыларның чогаалдарын Россияның төп солун-сеткүүлдеринге чырыткан болгаш оларның бир чамдыктарын Россияның Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнүнге хүлээп алган. Бо чедиишкин Тываның Чогаалчылар эвилелиниң баштаар чериниң ажылының эки түңнели болур.
Бо ээлчеглиг аныяк чогаалчыларның ийиги фестивалы аалчылар-биле байлак. Аныяк чогаалчыларның чогаалдарын Россияның Чогаалчылар эвилелиниң даргазының бирги оралакчызы, дыл эртеминиң кандидады, шүлүкчү Нина Викторовна Попова, Россияның Чогаалчылар эвилелиниң национал литература талазы-биле ажылдың килдис эргелекчизи, шүлүкчү, очулдурукчу Валерий Анатольевич Латынин, тыва чогаалдарның очулдурукчузу, шүлүкчү Николай Владимирович Переяслов олар сайгарып, чогуур үнелелди бээрлер. А Моолдан чогаалчы Болормаа, Кореядан шүлүкчү Тэ Он база Даг-Алтайдан аныяк шүлүкчү Алена Олеговна Санчаа фестивальдың хүндүлүг аалчылары.
Бөгүнгү «Шынның» бо арнында фестивальдың киржикчилери, чамдык аныяк чогаалчыларның чогаадыкчы ажылдарын чырыттывыс.
Даң бажында
(новелла)
Чеди айның эгези. Эртен эрте. Дүне чаашкын чагган-даа болза, дээр хиндиинде хир чок аяс. «Кудай багы арлы бээр, кижи багы арылбас» дижир болгай – деп, Хөкпеш-оол чылгызын хүлээдип бергеш, чанып ора боданган. Кадыр артты ажып алгаш, бир өзенни куду бадыпкан.
Эртенги салгын-сырын аныяк чылгычының ындында-ла хүрерген арнын улам өң киирип турганзыг, суйбап чораан. Эзим. Шыпшыңны чүгле янзы-бүрү куштарның үнү үреп турган. Хөкпеш-оол аңаа анчыгзынар туржук, таалап, аалда бичии оолдарының чаптанчыг аажы-чаңын сактып келгеш, иштинде өөрүп чораан.
Хенертен арга сыңмас дааш-шимээн ооң бодалын үзе кирген. Хөкпеш-оол дегийт долгандыр көрген. Ырак эвестен элик тура халааш, огуруп маңнап ыңай болганын көрүп каан. Ооң соондан узун даваннарлыг шокар эзирик маңнап бар чыда, дужактыг чүве дег барып ушкан.
Чылгычы аъдын орук ийинде хараганга баглап кааш, эзирикти хоюспас дээш, аяар кеденгирлеп базыпкан. Кижи чеде бергиже турбас, тудуп суйбаарга-даа, тоовас эзирик болган. Узун даваннарының бирээзинге дээптерге, алгыра каапкаш, дуза дилээнзиг ыыт чок барган.
Топтап көре бээрге, соңгу даванында дадарып калган дузак чораан. Эзириктиң буду ышкаш, дузак эъдинче кире берген болган. Дузакка туттунгаш, та чеже хонган амытан чүве. Чоогунда чаңгыс-даа көк сиген чок, аштааш, оъттап каапкан хире. Үр туруп келгенинден суларааш, артында-ла кулактары халбыя берген. Хөкпеш-оол кээргээнинден хейде-ле чүрээ саргып, демги дузакты уштуп октапкан.
Эзирик амыраан дег, хостакчызынче чассыг көргеш, дузак чораан черин думчуу-биле үскүлээн. Дужунда аргада иези элик огурарга, эзирик ол угже чүткүй берген. Хөкпеш-оол хензиг чаш аңны сөөлгү катап ала ооргазын дургаар суйбааш: “Моон соңгаар дузакка туттунмайн чор!” – деп чугаалангаш салыпкан. Чаптанчыг эзирик кургамзыды алгырбышаан, иезиниң огурган уунче аскаңгырлап ыңай болган.
Хөкпеш-оол эликчигештиң соонче үр-ле кайгап олурган. Эзирик шыргай иштинче ажыт кире бээрге, чылгычы аъттангаш, аалынче углай хапкан.
Зоя МОНГУШ
* * *
Деспи
Терек, дыттан деспи чазаар
Дендии шевер улус чоруур.
Өрегелиг өглүг кижээ
Өргүп сунар деспи белек.
Деспи дээрге тываларга
Тергиин херек ажыктыг эт
Тараа челбип, далган элгээр,
Таптыы сүргей эдилели.
Аъш-чемниң дээжизин каар,
Ааржы, курут кургадырда,
Аалдарга кире бээрге,
Албан ыяш деспилиг боор.
Өзээн хойну дөгергенде,
Өкпе-баарын ханын кезер.
Чаагай, дүлген чөремени
Чалбак деспээ хээй тыртар.
Төштү кескеш, дөрде чонга
Дөгерезин үлештирер.
Кады-кожа өглеринге
Хайындырган эътти салыр.
" Чартыы чок хой чыда семирээн"– деп
Чараш кылдыр тывызыктаан.
Чаглыг эътти деспи долдур
Чада салып, эзери-дир.
Үүжени уштуп, бузарда,
Үргүлчү-ле деспи херек.
Үүргенелиг кадыкты-даа
Үрде шыгжаар чери деспи.
Хырбачаны деспээ доорааш,
Көже быдаа хайындырар.
Хеңме эъдин ууштааш, каарга,
Кедергей-даа мүнчүг болур.
Ынчангаштың деспи дээрге
Ылавыла хүндүлүг эт.
Куруг деспи тургуспас дээш,
Кургаг чемни иштинге каар.
Мая ОНДАР.
* * *
Шойгу Маадыр
Күчү-күштүг, чолу бедик,
Күдер мөге мага-боттуг.
Салгал дамчаан уктуг-дөстүг
Чалданыш чок Шойгу Маадыр.
Маадырлыг Сүбедейниң
Маңгыр ханы дамырында.
Күжүгеттер соруу сиңген
Күлтегин дег Шойгу Маадыр.
Арыг сүт дег сеткилинден
Арат чонун амыраткан,
Эткен сөзүн ээлеп шыдаар
Эрес эзир Шойгу Маадыр.
Чоннуң оглу – чоргааралы,
Орлан-эрес Маадырывыс.
Чоннуң оглу – чоргааралы,
Оран-чуртун камгалап чор.
Тимур КАДЫН-НАВА
Чогаалчылар – чолдуг улус
Чечен-мерген оккур сөстүг
Чеди-Хаан дег, өөр-өнер
Чоннуң оруун изеп чоруур
Чогаалчылар – чолдуг улус.
Улус чонга бараан болган,
Угаадыглар бижип сөңнээн.
Уйгу-дыжын харамнанмас,
Уран чогаал – дарганнары.
Хензиг сөстү илип алгаш,
Херелдендир хуулдурар.
Хову, шөлдү эргип чорааш,
Хостуг бижиир – чогаалчылар.
Владимир ХОВАЛЫГ.
Кара
Ары черден аалыңче
Аъттыг дезип келдиң чоп.
Кандыг кончуг дидим
Кадыг кыс сен, Кара...
Каржы-дошкун үениң
Караңгызын артааштың,
Салгалдарга ынакшыл
Чаалап берген эр хей сен.
Чериңде бо кызыл дыт
Сени сактып, ийлеп тур.
Чечен-мерген тыва чон
Сени утпас, Кара.
Биче МОНГУШ
* * *
Шүлүк чокка шыдавас-тыр
Демир-үжүк холга туткаш, саазын долдур
Сеткиливис илередип шүлүк бижип,
“Сен, мен” дижип, артыкташпайн, сүмележир
Демниг турган эштеримден аскан-дыр мен.
Канчап барган кижи боор мен, эжим-өөрүм
Чалгынналып, шагда ырап ужа берген.
Караам тунуп, оруум эки шилип албайн,
Чазыг кылып, өскээр тояап чораан-дыр мен.
Өөрлерим дылы хөнүп, угаан кирип,
Чечен, мерген чогаалындан чүгленгештиң,
Өрү дээрде чоргаар ушкан эзир куш дег,
Сагыш-хөңнү чараш бедик апарган-дыр.
Азып-тенип, улчуп чораан күжүр мени
Ырак чайнаан херел ышкаш, дүмбей өттүр
Ыры, шүлүүм кый деп, чырык кыпсып,
Ам-на катап эглип келдим. Өөрүп тур мен.
Эжим-өөрүм мени каггаш, ыраан-даа бол,
Чалгын херип ужарынга белен-дир мен.
Ээрем суг дег ханы бодал илереткен
Салым-чолум шүлүк чокка шыдавас-тыр.
Байыр-Белек НУРЗАТ.
* * *
Аштап-суксаан эникти чоп соккуладың...
Амыдырал тывызыксыы ондагайлыг...
Адыгуузун амытан бооп чаяаттынгаш,
Аарышкылдыр тептирерге амыр деп бе...
Ортаа оран төлү болуп төрүттүнгеш,
Орууң база бир-ле шагда үстүп төнер.
Кудуң чайлып, сүнезиниң сенден ырап,
Курбустунуң шииткели шыңгыы болур.
Буруулууңну, буруу чогуң шипшип көргеш,
Бурган сеңээ кеземчезин көргүзүптер.
Ынай чаштан хилинчекти көрүп чоруур
Ыт болуп бодараарың чадап чок-ла...
Келир үең кандыг боорун билбес-даа сен...
Кемниг, шолук аажы-чаңың шүгдүнүп чор.
Юрий ТУҢ-ООЛ.