Медицина талазы-биле алырга, арага аарыы дээрге ону доктаамал ижери. Ол чокка мага-боду-даа, сагыш-сеткили-даа шыдаттынмас кылдыр аартып келир. Кижиниң чуртталгазы араганың бар-чогундан хамааржыр апаар хоочураан аарыг-дыр. Амгы үеде эзиртир суксундан аңгыда, наркотиктиг бүдүмелдер, чашпан, хоралыг техниктиг суглар, спирт холумактыг эмнер дээш кадыкка хоралыг-ла чүүлдерни шенеп турар апарганы муңгаранчыг.
Арагалаар кижиниң даштыкы овур-хевири өске улустан ылгалдыг: арны-бажы ыжык, думчуу болгаш кулаа көк өңнүг, карактарының хавы чивеңнээр, боду сириңейнип турар, чүстери ээлбес, арган мага-боттуг, харын-даа дүшкүүрлүг, туруш чок, кылыктыг, турамык, дүвүрээчел болур. Чоорту арагалаар кижиниң төп нерв системазынга, иштики органнарынга база бүгү мага-ботка бүдүмелдер солчулгазы өскерлип, кадыкшыл байдалы баксыраар. Оон аңгыда, чон ортузунга хүндүткелин чидирер.
Араганы үргүлчү ижерге, ол баштай кызыл-өөш биле хырынның ылчыргай картын оя чип кааптар. Улаштыр ол дегдириишкинге чедиргеш, гастрит деп аарыгга таварыштырар. Баарның бестериниң амыдырап-чурттаарынга эргежок чугула чүүлдерин ылгап үндүрер ажыл-чорудулгазы кошкаар, хырын адаанда майылаа бези дегдирерге, панкреатит деп аарыг тыптыр.
Бо аарыгның даштыкы демдектери: хин дужунга хенертен аажок чидиг аарышкы тыптып келир. Ынчан арага ижер болза, аарыг улам өөскүп, кижи човууртап алгырар, канчаар чыдар эвин тыппас, куску келир, ижин долгадыр, куду олуртур, аъш-чем чивес апарганының түңнелинде, дораан арыптар.
Кажан баарны хөй эзиртир суксун-биле хораннап кааптарга, баар аарыгларының даштыкы демдектери көскү болгаш билдингир апаар. Ол дээрге ижинниң оң талазы өер, долгаар, долар, аарыыр, ижинниң кырында кештиң көк дамырлары алгый бээрге, ээремчик дузаа ышкаш чуруктуг апарып, кежи саргаргаш, кижидип эгелээр.
Иштики демдектери: аарыг кижиниң дылы шокараргаш, кургай бээр. Диш шазы үлдүргей апаргаш, ханзыраар, аас иштинге ажыг амдан тыптыр, чыттыг апаар. Ижин иштинге ыжык тывылганындан, баарның хемчээли баштай улгадыр. Сөөлгү чадазында хемчээли оранчок бичиилей бээр. Араганың хоралыг бүдүмелдери баштай баарга келгеш, оон чоорту хан эргилдези-биле мага-ботче дүргени-биле тарай бээрге, арагачы кижиниң аажы-чаңы өскерлир: дүвүрээчел, сагыш-сеткили хайныр, каракка анаа эвес чүүлдер көстүр, кулакка кижиге дыңналбас дааштар дыңналыр. Ол дээрге угаанның баксырап, сээдеңнеп, албыстай бээри ол-дур. Ооң багай чадазы болур цирроз деп аарыгже шилчээш, баарның ажылын үреп, соксадыр.
Цирроз дээрге баарның дегдириишкинге чедирер хоочураан аарыы. Ооң түңнелинде, баарның хемчээли бичиилеп, өлүгленгеш, сиирлени бээр. Ынчан ооң кезектериниң тургузуу өскерлир болгаш ажыл-чорудулгазы баксыраар, кошкаар, көк дамырлар алгыыр. Бо таварылгада ханның тургузуу өскерлип, дестелгеш, аарыг кижи хөй хан төгүүшкүнүнден амы-тынындан чарлыр.
Арагага хандыкшый берген улус арыг-силиг болурунуң дүрүмүн сагываска, хөй халдавырлыг аарыглар тыптыр. Колдуунда баарга гепатит вирустары тывылгаш, каданнай бээр.
Гепатит — баарның дегдиргенинден болгаш А, Е бөлүктерниң вирустарының халдаанындан тарай берген түңнелинде тыптыр аарыг. Ол вирустар мага-ботче хирлиг сугдан, аъш-чемден, аяк-савадан, аас дамчыштыр кирер аарыг-дыр. Аарыг кижиниң байдалы хенертен бергедей бээр: чем чиир хөөнү чидер, кускузу кээр, сөөк-даяа ыстаар, эъдиниң изии 38–39 градус чедир көдүрлүр. Ийи хонганда, эът-кежи саргарып, кижидип эгелээр. Ол үеде баарның хемчээли улгадып, хан базыышкыны бедип, чавана талазы улгаткаш, аартыр. Бир эвес ол үеде эмнетпес болза, баарның ажылы соксай бээр.
Арага ишкен сөөлүнде кижи чүдээр, баксыраар. Ынчан чүрек биле дамырлар кончуг берге байдалга таваржыр. Арагадан баштай дамырлар алгый бээр, а ооң соонда араганың хоразы мага-ботка тарай бээрге, дамырлар чиңгелеп, дыка хөй органнарның хан базыышкыны улгадып, харын-даа чарлып, үстүп болур. Ынчангаш арагага хандыкшаан кижилер инфарктан болгаш инсультан хөйү-биле өлүп турар.
Доктаамал арага ижип чоруур улус чүрек аарыгларындан болгаш чүректиң шын эвес согарының уржуундан ханының базыышкыны улуг болур. Оларның даштыкы демдектери мындыг: арны кыскаш, ыжа бээр, холдары, буттары доңар, мага-боду сирилээр, кускузу келир, карактарынга хей чүвелер көстүр, бажы аарыыр, дескинер, чүректиң согуушкуну 110, хан базыышкыны 200–130 чедер. Ол үеде аарыг кижи эмнетпес болза, инфаркт тыптыр. Ол дээрге чүректиң хан-дамырлары чыырлып азы дуглалганда, хан эргилдезиниң дамчыыры оожургап соксаанда, чүректиң шынган эъдинге өлүгленген кезектер тыптып келирге, чүрек бергедээнинден ооң ажылы соксаар азы чедир ажылдавайн баар.
Арага аарыының база бир берге каданнаашкыны – мээже хан чүгүрерин инсульт дээр. Арага баштай мээни хораннап кааптарга, кижиниң угаан-медерели солуудаанындан психолог эмчиниң дузазы негеттинер.
Инсульт – мээниң хан эргилдезиниң чедир ажылдавайн барганындан хенертен медерелин ышкыныпкаш, чартыктай бээри. Аарыг хенертен эгелээр. Баштай кижиниң бажы аажок аарыыр. Ону арагадан аараан кижи шын эвес билип, чүдээшкин-дир деп санааш, катап арага ижерге, мээниң чарылган дамырының ханы төктүрү күштелирге, бажы дескинер, кускузу келир, кулаа дүлейлээр, караа аарыыр, хүн көрүп шыдавас, мага-бодунуң бир чартыы билинместээр, чараазы төктүр, чугаазы тода эвес апаар. Ындыг кижиниң байдалы бергедей бергенинден медерелин чидирер, холдары, буттары тырта бээр. Арагадан аараан кижи эмнелгеже 2–3 хонгаш чедер. Чүге дизе аңаа дораан-на дуза чедирер кижи чок болур. Чамдыктары шак ынчаар амы-тынындан чарлып-даа турар.
Арагадан аараан кижини арагадан үндүрери дендии берге. Ынчангаш чоок төрелдери ол кижиге дузалаары чугула.
Анжелика АКМАТОВА,
ТР-ниң Наркология диспансериниң парлалга албанының ажылдакчызы.
“Шын” №94 2023 чылдың декабрь 9