Бистиң чуртувуста чылдың-на эртем болгаш технологиялар талазы-биле күрүне шаңналын эң-не тергиин дээн ажыл-иш, ажыдыышкыннар, боттандырган хемчеглер дээш тыпсып турар. 2021 чылда шак ол угланыышкынга чоруттунган ажылдарның түңнели-биле күрүне шаңналын янзы-бүрү чылдагааннар-биле чоннуң өлүп-хораарын болдурбас профилактиканың национал программазының үндезиннерин тургускан специалистерге тывысканы онзагай. Ук ажылда алкоголизмниң хайы-биле амы-тынындан чарлыр таварылгаларны эвээжедир сорулгалыг хемчеглер кирип турар. Бедик шаңналды алган эмчилер – Давид Заридзе, Иван Стилиди болгаш Александр Румянцев.
“Бис ам колдуунда аас-сөс кырынга-ла арага хоралыг деп чугаалап өөренип калган боордан, эртемге үндезилээн, тускай шинчилелдер кылгаш, араганың хоразы мындыг-дыр деп бадыткаан ажылдар билбес болгай бис. Ынчангаш бо эртемден эмчилер таакпылаар чорук биле арага ижериниң чоннуң өлүп-хорап турарының бир кол чылдагааны болуп турарын тускай эртем-шинчилел ажылдарын сөөлгү чылдарда чорудуп, чогуур түңнелдер-биле бадыткаанын улуг ажыл деп үнелеп көрүп тур бис. Оларның ажылдарынга үндезилээш, күрүне деңнелинге алкоголизм аарыындан чоннуң амы-тынын камгалаарынче угланган хемчеглерни ажылдап кылгаш, боттандырган. Ынчангаш сөөлгү чылдарда алкоголизмниң түңнелинде амы-тынындан чарлыр чоруктар Россияда ийиден-даа хөй катап эвээжээн – 3,5 миллион кижиниң амы-тыны камгалап алдынган. Анаа чоннуң караанга эскертинмес-даа бол, чугула ажылды бо эртемденнер чоруткан” – деп, Республиканың наркология диспансериниң улуг эмчизи Ульяна Биче-оол демдеглээн.
Тывага хамаарыштыр алырга, алкоголизм аарыынга удур чоруттунуп турар ажылдың көргүзүглери база багай эвес – эрткен чартык чылдың сан-чурагайлары-биле алырга, алкоголизм аарыг кижилерниң ниити саны 2,6 хуу эвээжээн.
“Шак бо, бодаарга-ла, хензиг саннар артында эмчилерниң, аарыг улустуң талазындан канчаар-даа аажок улуг, үр хуусаалыг ажыл чаштынып чыдар – деп, У. Биче-оол тайылбырлаан. – Алкоголизм дээрге эмнеттинмес хоочураан аарыг дээрзин катап сагындырып каайн, бир аараан соонда, ол кижи эмнеттинмес, чүгле арага ишпейн, туттунуп чоруур үелерлиг азы ремиссия чадалыг болур: бир кижи 3 чыл ишпейн турар, өскези 10 чыл, а үш дугаары 20 чыл дижик. Дөмей-ле аарыг эчизинге чедир тиилеттирбээн, бодунга эптиг үени манап чыдар болуру-биле айыылдыг”.
Нарколог эмчилерниң тайылбырлап турары-биле, кудумчуда эзирик кылаштажып чоруур кижи бүрүзү алкоголизмден аараан болбас. Хөй-ниити, чону, чуртунуң мурнунда харыысалга чок, хостуг үезин шын чарып билбес, культуразы, кижизидилгези чавыс болганындан арагалап чоруур кижилер аравыста хөй. Ол улус араганы ижип-ижип, соксап каар, арагадан хамаарылгазы чок кижилер болур. Оларны аарыг кылдыр санавас, ынчангаш оларга нарколог эмчиниң дузазы хереглеттинмейн турар. Шак ындыг кижилер-биле чагып-сургаар, кижизидер дээн хевирлиг ажылдарны чорудары негеттинип турар. Маңаа хөй-ниитиниң, чоок кижилериниң ролю улуг болур ужурлуг.
А араганы организм негеп туруп бээр, арага чокка шыдавас апаар аарыг байдалда чеде берген кижи-биле эмчилер, психологтар ажылдаар. Алкоголизм чадазы чеде бээри кижи бүрүзүнге аңгы-аңгы болур, аарыг улустуң аразында кудумчуга чалчыттынып кылаштап турган эзириктер-даа туруп болур, анаа элээр ажылдап хүнзээш, кежээ бажыңынга ижип алыр кижилер-даа бар. Эмчилерниң “Арагачы кижи бүрүзү алкоголик болбас, ынчалза-даа алкоголик бүрүзү арагачы чораан” деп чугаазында ужур-ла бар. Ынчангаш арагага сундулуг кижилер-биле профилактиктиг ажылды чорудары кончуг чугула.
“Алкоголизм аарыы-биле демиселивис бичии-даа бол, үре-түңнелди берип турар, ынчалза-даа арага ижер улустуң саны эвээжээр туржук, көвүдеп турары хомуданчыг. Шак ол арага ижеринге сундулуг, ынчалза-даа аарыг чадазынга четпээн кижилер-биле демиселди хөй-ниитиниң киржилгези-биле чорудары негеттинип турар – деп, Ульяна Биче-оол медеглээн. – Араганы анаа-ла эзиртир суксун кылдыр “базынчактап” бодаан херээ чок – ол канчаар-даа аажок хоралыг дайзын. Бир кижи чыл-чылы-биле ижип чорааш, аарый бээр болза, өскези каш удаа “хөглеп-хөөрежипкеш” араганың аспаанче кире берип болур. Ынчангаш хостуг үени арага чокка шын, ажыктыг кылдыр эрттирип өөренири чугула. Чүгле ынчан араганы тиилеп болур бис”.
Арагадан аарый бергениниң чамдык им-демдектери:
- ижипкеш, эзирий бээр арагазының хемчээли улгадып эгелээр – ооң мурнунда 2 дашкага эзирий бээр кижи чоорту бир шилди-даа ижипкеш, эзирбес апарган болза,
- арага ижерин соксап шыдавас, “хоптактай” бээр апарган болза,
- арага ижиксээр, арага ижиптери-биле доктаамал чылдагаан дилээр апарган болза,
- элээр турган үезинде кылык-чарлыг, хораадачал апарган болза, “Арагада чагырты берген эвес мен бе?” деп айтырыгны бодунга салза чогуур.
\ Хууда бодал \
Олег Кара-Монгуш, Республиканың туберкулезка удур демисел чорудар диспансериниң удуртукчузу:
“Туберкулез аарыг улустуң аразында арага ижеринге сундулуг улустуң хөй болурун эскерип болур. Ооң бир чылдагааны – арагага сундулуг кижилерниң мага-бодунуң аарыгларга удурланыр арга-шинек чок калганында болуп турар. Бистиң республикавыста туберкулез аарыы нептереңгей дээрзин билир бис. Барык кижи бүрүзүнүң мага-бодунда Кохтуң палочказы бодунга эптиг үени манап олурар болгай. Анаа, кадык кижи ол палочкага алыспайн, каң-кадык чурттап чоруур, ынчалза-даа араганың салдары-биле иммунитет кошкаш кыннырга-ла, туберкулез мага-боттуң бир органынче шургуп киргеш, аңаа хоралакчы ажылын эгелей бээр. Арага өкпениң камгаланыр шынарларын кыска үе дургузунда узуткап кааптар, ынчангаш туберкулезка алзыптар ужуру ында. Арагага сундулуг улус чаңгыс дашкадан ижип тургаш, аарыгны база чыпшырып алырының айыылы улгадыр. Хоочураан алкоголизмден аараан кижилерге дыка хөй таварылгаларда туберкулез аарыы чыпшына бээр болур. Ооң кадында туберкулезка удур эм-таң аймааның күчү-күжүн арага база суларадып турар болурун айтып каары чугула. Ынчангаш арага ижер улус туберкулезтан эмнеттинип чадап, назыны кыскалай берип болур. Черле ынчаш, бистиң республикавыс чурттакчы чону арага ижерин шегледири чугула”.
/ Арынны И. САНЧАТ белеткээн.