Бир катап Кудука тажы Падмасамбхава Башкыдан айтырган:
– Арага деп адаар суук бүдүмел чогум кайыын тывылганыл, харыылап берип көрүңерем?
Падмасамбхава Башкы харыылаан:
– Шаг шаанда 4386 кальпа бурунгаар бүгү-ле амылыг амытаннар (дээр-денгерлер, азалар, кижилер, шулбустар, чер, суг ээлери) Будда Башкының өөредиин дыңнап органнар. Ол үеде шулбустарның хааны ханы муңгаралга алзып: "Чүге бүгү-ле амылыглар мени эвес, Будданың өөредиин дыңнап турарыл?" деп боданып чыткаш, удуй берген. Ынчан ооң камгалакчызы Кара-деңгер дүжүнге кирип, чугаалаан: "Сен, шулбустарның хааны, муңгарава. Ам сеңээ "арага" деп адаар суксунну кылырын айтып берейн. Ону кылырда херек чүүлдер: Калчаа буганың бажы; калчаа, дерзии чаанның чараазы; хоранныг чыланның шагар дылы; калчаа арының чигири; калчаа ыттың чараазы; самнап турар тос кыс шулбустуң чүңү; сек чиген бөрүнүң карааның огу; өлүг мөчүнүң эъди; кижи чиир (магачын) херээженниң ай демдээниң ханы.
Бо тос хоранны чыып алгаш, номчуур ужурлуг сымыраныг сөстерни номчуптарыңга, арага деп адаар хем ага бээр".
Шулбустар хааны оттуп келгеш, аажок амыраан. Ол тос хоранны чыггаш, бедик даг кырында даш пашты салгаш, араганы сава-саңга сыңмас кылдыр кылыпкан. Арага агып баткаш, тос хем болу берген. Ол үеде Будда Башкының өөредиин дыңнааш, чанып бар чораан кижилер суг деп бодааш, араганы ижипкеннер. Ооң соонда шупту эзирээн. Үе эрткен, арага черже сиңип кирген, түңнелинде, ийи аңгы арага тыптып келген: үрезин-тараадан кылыр арага, хойтпактан хайындырган арага.
Тос хоранның салдары
Калчаа арзылаңның бажындан кылган болганда, ону ишкен кижилер боттарын "Мен кончуг мен" деп бодап, үш дээди эртинени, өскелерни куду көрүп, бастыр, ооң түңнелинде тамы оранга барып төрүттүнер.
Калчаа, дерзии чаанның чараазындан кылган болганда, араганы амзапкан кижилер элээр кижиниң чугаазын дыңнавас, "ам-даа ижер мен!" деп алгырар. Бо шын эвес бодалдар ийиги хоранның салдары.
Шагар чыланның дылындан кылдынган болганда, эзирик кижилер бак сөглеттинер, хорадаар.
Калчаа арының чигиринден кылдынган болганда, араганы амзаан кижиге ооң амданы чигирден артык чаагай болур. Бир ишкен соонда, соксаары берге апаар. Ол дээрге дөрткү хоранның түңнели.
Калчаа ыттың чараазындан кылдынган болганда, эзирик улус кыржып, чокшуп, бот-боттарын өлүржүп эгелээр.
Самнап турар тос кыс шулбустуң чүңүнден кылдынган болганда, эзирик кижиниң ханы дүргедеп изиир. Анаа олуруп, оожум удуп шыдавас, маңнап, оруунга таварышкан чүвени, хат-шуурган дег, буза таварып эрте бээр. Сээдең чүве дег, аңдарлып, сөөк-даяан сыйып алыр.
Сек чиген бөрүнүң карааның огундан кылдынган болганда, эзирик кижиниң карактары туруптар. Тода эки көрбес апаар.
Өлген мөчүнүң эъдинден кылдынган болганда, арагачы кижилерниң арны, кежиниң өңү өлүгленчек, көк апаар.
Кижи чиир херээженниң ай демдээниң ханы-биле кылдынган болганда, арагачы кижиниң чаагай буянныг күжү мага-бодун кааптар. Ооң орнунга арыг эвес, багай күштер кирип, угааны дедирленип, каржыланып, дерзии, бак апаар.
«Википедия» хостуг энциклопедиядан алган.
“Шын” №72 2023 чылдың сентябрь 23