Ажыл хүнүнде...
Ажылдап-чурттап турар черим-даа, оглумнуң школазы-даа хоорайның төвүнде. Хүннүң-не эртен-кежээ Арбат шөлүн албан таварып эртер, оруувус ындыг. Биргиклассчы оглумну школаже чедирер дээш, даң бажында 7 шактан 30 минута ажып турда, бажыңывыстан үнүптер бис. Оглум-биле четтинчипкеш, эртенги сооксумаар арыг агаарны хөрек долдур тынып чоруй, школаже углай далаш-биле базыптар бис. Арбат шөлүнде амыдырал бисти мурнай-ла эгелей берген боор. Ында-мында ширбиттинген ажылчыннар, аай-дедир ажылынче далажып шуушкан улус, тояанчы ыттар болгаш чаңгыс черде бөкперлежип алган «бомж» деп адаарывыс бөлүк кижилер.
Улчумалдар
Оларның аразында кырган-чалыы, орус-тыва дээш кандыызы-даа бар. Кым-даа оларже кинчээнгей салбас оруун уламчылап чоруй баар. Ажылдыг кижилерни чугула ажыл-херек манап турар болгай. Бөкперлежип алган турар калдар арыннарлыг хамаатылар кандыг-даа далаш чок, эрткен дүне оларның-биле кандыг ужуралдар болганын хөөрежип каап, каттыржып, бирде бир-ле чүве хунаашкаш, алгыжып, маргыжып-даа турарлар. Кыдыындан көрүп эрткен санымда-ла, бо турар кижилер бир-ле кижиниң адазы, иези, кырган-авазы, угбазы, акызы болгай. Оларның чоок улузу кайда ирги? Кандыг чылдагаан-биле бо кижилер подвалдарга дүн чарып, бок төгер контейнерлер чушкуп, бир-ле улустуң чиген чеминиң артыын «сартыктап», эрткен-дүшкен чорумалдардан хырын дүптээр чем эреп чоруур ирги дээш-ле хөй-ле айтырыглар каш секундалар дургузунда бажымга шывыраңнадыр шуужуп эрте бээр. Оларның аразында ажы-төлү эки чурттап чоруур, чурттаар бажың-балгаттыг хамаатылар база бар.
Ажыы-биле чугаалаар болза, улчумал азы «бомж» деп адаарывыс хамаатылар дугайында айтырыглар мени шагда-ла дүвүредип келген. Авам, ачам оларны кээргээш, чежезин-даа деткип, аъшкарып-чемгерип, хепкерип чорду. Шак ындыг улустуң аразында ийи, үш дипломнуг дээди эртемниг эмчи, башкы, инженер дээш кандыг-даа мергежилдиг улус бар боор. Оларга чүү четпейн турарыл? Бодавыже, сагыш-сеткил аарыынга алыскан, чуртталгаже тура-соруун чидирген кижилер бо байдалда келген. Амыдыралдың кандыг-ла-бир бергезинге таварышкаш, шылгалданы ажып эртип шыдавайн, сула салдыныпкан, кошкак (бо таварылгада «кошкак» деп сөс куду көрген эвес, а кээргелди, кижиниң уян сеткилин демдеглээн) улус боор оң. Бергелерге дүжүп берипкеш, араганың аспаанга алзыпкан кижилер-дир ийин.
Доозун-довурак
Ол-ла бөкперлежип алган турар улустуң чанындан эртип бар чорда, Арбат шөлүнүң богун ширбээн трактор доозун-довураан бургурадыр бо дыргырадып кээр. Довурактан дезер дээш, элээн дүвүрээр бис. Өске хоорайларда шак мындыг кудумчу арыглаар тракторлар эртенгиниң 4-5 шакта ажылын эгелээр дээрзин сактып кээр мен. Эртен эрте 7-8 шак аразында чоннуң ажыл-хожулче, школаже чоруп эгелээр үези болгай. Тывалап чугаалаар болза, «көк дүъште» кудумчуда аай-дедир шуужуп турар чонга эпчок байдал тургузары шын эвес ышкаш. Малчыннар болза куш даң бажында тургаш, инээн саггаш, одарже үндүрүпкеш, малының өдээн аштап кириптер үе-дир ийин.
Тояанчылар
Ол-ла үеде Арбатка кодан чылгы дег өөр-өнер черлик ыттар бо көстүп кээр. Олар аразында ыймактажып, сывыртажып, ойнап-даа, а бир чамдыкта демги улчумалдар дег хербектежи-даа бээрлер. 10-20 шаа ыттар чанындан эртери амыр эвес херек. Чааскаан школаже бар чораан уруглар ыттардан корткаш, өскээр ээп чорааш, кичээлинден озалдай-даа бээр. Мен улуг кижи безин өөр-өнер ыттар халдап кээр болза, чүнү канчаптар деп мен? Коргуп чоруй оларның чанындан оожум эртери артар. Ыт бөрүнүң төрелдешкек хевири болганда, бөлүглежип алгаш, кижиниң ал-бодунче-даа, азырап турары мал-маганынче-даа халдай бээрин билир бис.
Даштын агаар соорга, кудумчуда черлик ыттар көвүдей бергенин чон эскерип тур боор. Ам база черлик ыттар айтырыы ниитилелди дүвүредип эгеледи. Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында РФ-тиң хоойлузун 2018 чылдың декабрь 19-та Күрүне Думазы хүлээп алган.
Бо хоойлуну амыдыралга боттандырары нарын болурун чурттакчы чон ынчан-на эскерип, эң ылаңгыя акшаландырыышкын талазы-биле айтырыглар “чиг” дээрзин чугаалажып турган. Чон караа көскү, ылап-ла ындыг болганы ол.
Чоннуң көрүжү
Кызыл хоорайывыстың төвү Арбатта эртенги «амыдырал» мындыг байдалда турда, найысылалдың өске булуңнарында чүү «хайнып» турар ирги? «Шын» солуннуң редакциязынче «Спутник» микрорайоннуң чурттакчызы Мая Ооржактың бижээн чагаазын көрээлиңер.
«Экии, «Шын» солун редакциязы!
Кызыл хоорайның Спутник микрорайонунда чаа туттунуп турар каът бажыңнарны көөрге, дыка-ла чараш, өөрүнчүг. Ылап-ла найысылалывыс каракка көзүлдүр хөгжүп турар-дыр. Чоокта чаа туттунган ийи тос каът бажыңдан уруувус квартира алган. Ол микрорайоннуң ады безин чараш — «Взлётная» дээр. Ёзулуг-ла сорук кирип, улуг көдүрлүүшкүннүг чурттап кирипкен бис.
Ынчалза-даа кандыг-даа эки чүүлдүң артында сагышка арай-ла таарзынмас чүүлдер база турар. Ол чаа бажыңнарның чедир кылдынмаан, берге айтырыглары хөй — таарымчалыг орук чок, ынчангаш автобустар халывас, чурттакчыларны аргыштырбайн турар, үргүлчү үрелир лифтилер дээш-ле баар. Ол-даа чоорту шиитпирлени бээр айтырыглар-дыр деп бүзүреп орар-ла-дыр бис. Ам бо үеде эң-не айыылдыг, чидиг айтырыг — черлик ыттар.
Олар-биле кандыг демисел чорударыл? «Взлётнаяже» автобустар халывайн турар болгаш, машина-балгат чок чурттакчылар «МЖК» доктаамынче кылаштаар ужурга таваржып турар. Ол аразы шору ырак. Ону дургаар даштыг, довурак-доозуннуг орук, казып турар улуг оңгар-чиңгил тудуглар, кежээлерде чырык чок, дүмбей караңгы… ёзулуг-ла будулгактыг «лабиринт» сагышка кирер. А эң-не коргунчуг чүве өөр-өөр черлик ыттар долгандыр халчып турар. Кижилерге, ылаңгыя школачы уругларга, дыка улуг айыылды тургузуп турар-дыр.
Ол дугайында идепкейлиг чурттакчылар Кызыл хоорай мэриязынче бижип-даа турдулар. Ону шиитпирлээр кандыг хемчеглер кылдынган ирги, билип көрзе» деп номчукчу бижээн.
Хоорайның аңгы-аңгы микрорайоннарының чурттакчылары-биле база харылзаштывыс. Хоорайның кайы-даа микрорайонунда черлик ыттар көвүдеп турарын чурттакчы чон чугаалаар-дыр. Кижилерде таваржып турар чидиг айтырыгларның бирээзи ам-даа ажык артпышаан дээрзин көрүп тур бис.
Албан-хаакчыларның харыызы
Билип алыксаан айтырыымга харыы алыры-биле Кызыл хоорайның чагыргазынга хамааржыр «Чаагайжыдылга» МУБ-туң удуртукчузу-биле харылзаштым. Хоорай иштин арыглаар машина-техника каш шакта ажылче үнүп турарының дугайында айтырыымга «Чаагайжыдылга» МУБ-туң инженери Виктория Сат тайылбырны берди:
— Организациявыста ниитизи-биле 264 кижи Кызыл хоорай чагыргазының айтыышкыны-биле ажылдап турар. Хүннүң-не кайы техниканың кайы шөлге ажылдаарын удуртуп башкарары мээң ажылым ол. Ажылчыннар неделяның алды хонуунда ажылдаар, а чедиги хүнде дыштаныр хүн. Кудумчу ширбиир тракторларывыс эртенгиниң 6 шакта ажылдап үнүптер. А чайгы үеде 5 шакта-ла ажылдап эгелээр.
Инженерниң чугаазы-биле алырга, найысылалды ийи-ле трактор аштап-арыглап турар. Удавас хар чаап эгелээр, ынчан оларның ажылы күштелир дээрзи билдингир-дир.
Черлик ыттарга хамаарыштыр чоннуң көдүрген айтырыынга Кызыл хоорай чагыргазының специализи харыылап берди:
— Дириг амытаннарга хумагалыг хамаарылга дугайында РФ-тиң хоойлузун 2018 чылдың декабрь 19-та Күрүне Думазы хүлээп алганын шупту билир бис. Ынчангаш кудумчуда халып чоруур черлик-даа ыттарны өлүрер эрге кымда-даа чок. Ажыы-биле чугаалаар болза, Кызыл хоорайның девискээринде бөлүглежип алган чоруп турар ыттарның 80 хуузу шупту ээлерлиг ыттар-дыр. Ээлери ыттарын баглавас болуп турар-дыр ийин. Сөөлгү тос ай дургузунда 2449 ытты туткаш, приютче дужааган бис. Ол ыттар приютче кирген соонда, оларны 10 хонук дургузунда азыраар. Ол үеде өзүп көвүдевезин дээш, чазааш, дедир салыптар бис. Чүге кудумчуда черлик ыттар көвүдей бергенил? Чүге дээрге соой бээрге, чурттакчылар ыттарын баглавас, хостуг салыптар, а чылыг үеде баглап алыр боор-дур. Кудумчуда черлик ыттарның санын эвээжедири чондан хамааржыр. Хоорайның кайы-даа булуңунга хөй ыттар көрзүңерзе, Кызыл хоорай чагыргазынче 2-32-65 дугаарже долгааш дамчыдар. Амгы үеде приютта кулаанда им-демдек (бирка) чок 51 ыт бар. Кулаанда им-демдектиг ыттарны тудар эргевис чок. Ол дээрге ээлиг болгаш чазап каан ыттар-дыр. Бир эвес ыдын чидирип алган болза, Кызыл хоорайның Сукпакская кудумчузунуң 3 дугаар бажыңында приюттан барып айтырар силер. 2025 чылдың эгезинден тура, ыдын хостуг салыпкан дээш, 183 хамаатыга административтиг херекти оттурган. Ниитизи-биле 476 муң рубль түңнүг торгаалды онааган дээрзин сагындыраал– деп, специалист чугаалады.
Түңнел сөс: Азыраан ыдыңарга хумагалыг болуп, оларны чемгерип, кудумчуже салбайн көрүңер, чонум! Ээзинге аажок чассыг, чааш ыт өскелерге өскээр чаңнаар деп чүвени утпаңар. Ылаңгыя хөй ыттар-биле катчыпканда, олар кокай дег апаар. Ыт азырап, карактап шыдавас болза, дириг амытанны хилинчектээн ажыы чок. Чок болза ыдыңар өзүп көвүдевес кылдыр, мал эмчилеринге баргаш, чазадып алыңар.
Үш айтырыгның бирээзи — улчумал кижилерге хамаарыштыр чүнү чугаалап болурул? Олар дээш кым харыысалгалыгыл? Олар база эрткен-дүшкен чонга эпчок, харын-даа айыылдыг байдалдарны тургузуп турар. Шак мындыг сагыш-сеткили хоозураан, «арага аарыындан» аарып чоруур улус дээш чоок улузу харыысалгалыг деп бодаар мен. Ынчангаш бир эвес чоок кижиңер улчумалдар аразында болза, кандыг-ла-бир аргазын ажыглап, амыдыралдың шын оруунче углап, оларже кичээнгейиңерни угландырарыңарны күзээр-дир мен.
А. ОНДАР.
Ада ТЮЛЮШТУҢ тырттырган чуруу.
“Шын” №42 2025 чылдың октябрь 30