УРАН ЧҮҮЛДҮҢ КИЖИЛЕРИ
ТЫВА ТЕАТРНЫҢ ҮНДЕЗИЛЕКЧИЛЕРИ ХООЧУН АРТИСТЕРНИҢ АРАЗЫНДА КӨРҮКЧҮЛЕРНИҢ ЭҢ ЫНАК АКТЁРЛАРЫНЫҢ БИРЭЭЗИ – ВЛАДИМИР МОНГАЛБИИ.
Көрүкчүлерниң хөй кезии ооң долу ат-сывын-даа билбес турганнар. Ынчалза-даа артист Монгалбии кым дээрзин шупту билир. Ооң дурт-сыны-даа, омак-хөглүг аажы-чаңы-даа кымның-даа карактарынга дораан-на чуруттуна бээр. Артист Монгалбии бедик эвес дурт-сынныг, орлан-эрес аажы-чаңныг болгаш бичии оолдар-кыстарның-даа, улгады берген назы-харлыг кижилерниң-даа рольдарын оларның овур-хевири көрүкчүлерге сонуурганчыг кылдыр ойнаар чораан.
Келир үениң кайгамчык салым-чаяанныг артизи Таңды кожууннуң Кара-Булуң деп черге (ол черде амгы үеде Успенка суур бар) 1920 чылдың сентябрь 7-де төрүттүнген. Чогум ооң ады Оюн Монгалбии Шаравииевич болур ужурлуг. Ол шагда бүгү делегейниң ажылчы чоннарының башкызы деп санадып турган Владимир Ленинниң ады-биле революсчу сеткил-хөөннүг аныяктар оолдарын Владимир деп ат-биле адап алыр турганнар. Таңды кожуунга революсчу болуушкуннарның идепкейлиг киржикчизи, кызыл партизан Оюн Шаравии база оглун Владимир деп адап алган деп чугаа база бар. Партизан Оюн Шаравии оглун революсчу баштыңчызы Ленинниң ады-биле адаваан, Монгалбии деп адап каан дээр кижилер база бар. Ол аттың алыс утказы эр кижиниң эрес-дидим, омак-хөглүг, экииргек дээш оон-даа өске эки утка-шынарын илереткен. Ынчангаш Монгалбии артистиң адазының адаан Монгалбии деп болур. Тыва Арат Республиканы ССРЭ-ге каттыштырып турда, кижилерге совет паспорттар тыпсып эгелээрге, Таңды чурттуг Оюннар хөй боорга, ол фамилияның орнунга адаларының аттарын бижип каар турган чүве-дир. Ынчангаш Монгалбии артистиң ат-сывы совет паспортунда Владимир Шаравииевич Монгалбии апарган деп-даа дамчыыр чугаалар бар.
Совет үеде артист ат-сураа бүгү Тывага алгыг турган артист Монгалбии кандыг ат-сыптыг дээрзи көрүкчүлерге көңгүс хамаанчок, а ооң шиилерге ойнаары, амыдырал-чуртталгага омак-хөглүг аажы-чаңы аажок сонуурганчыг чораан.
Бичии Монгалбии 6 харлыында ада-иези чок апарып, өскүс артарга, ону хүрээниң ламалары хуурак кылдыр азырап өстүрген деп чугаа база бар. Совет үеде Таңдының суурларынга школалар ажыттынгылаан, Монгалбии Бай-Хаакта школага орус оолдар, уруглар-биле чаңгыс класска өөренип турган. Ынчангаш ол арыг орустап чугаалаар. Школаның өөреникчилериниң бот-тывынгыр уран чүүл бөлгүмүнүң идепкейлиг киржикчизи турган. Кызылда театр студиязы ажыттынган, ынаар артистер шилип ап турар деп медээ келирге, школаның башкылары Монгалбииге Кызылга барып, шилилгеге киржирин сүмелээннер. Олар Монгалбии шилилгени эрте бээринге черле дыка бүзүрээннер. Оларның ол бүзүрели бүткен. Совет Эвилелинден чалаттырып келген хөгжүмчүлер, артистер Владимир Монгалбииниң хөгжүмге, оюннарга салым-чаяанын дораан-на эскерген болбайн канчаар. 1936 чылдың январь айда Кызылда театр студиязынга шилилгени кандыг-даа бергедээшкиннер чок эрткеш, тыва национал студияга шилип алган 10 оолдар, уругларның санынче ол кирген. Лимбиге тыва аялгаларны сырынналдыр ойнаптар оолду чаа тургустунар театрның хөгжүмчүзүнге хүлээп алган. Таңды кожуундан Оюн Кара-кыс (Мунзук) биле Владимир Монгалбии соонда барып Тывага ат-сураглыг артистер апарганнар.
Театр студиязының программазынга Монгалбии хөгжүмчү бооп кирген-даа болза, ооң чолдаксымаар дурт-сыны, танцы-самны чииги-биле “тевери”, хөглүг аажы-чаңы шиилерге каттырынчыг рольдарны ойнаар арганы берген. Аныяк артист театр уран чүүлүнге бердинип, актёрнуң арга-мергежилин дыка кызымак шиңгээдип ап турган. Театрга 10 ажыг чыл ажылдааш, Ленинградттың театр, хөгжүм болгаш кинематография институдунче өөренип киргеш, ону чедиишкинниг дооскан.
Тываның хөгжүм-шии театрынга ажылдап келген чылдарында дыка хөй рольдарны Владимир Шаравииевич ойнаан. Виктор Көк-оолдуң “Хайыраан бот” деп шиизинде Дүлей-оол деп оолдуң ролюн бежен харлыында безин ойнап чораан. Артистиң хар-назыны улгады бергенин көрүкчүлер билир-даа болза, ону бичии оол кылдыр магадап көрүп турган. “Кызыл галстук”, “Аныяк гвардия”, “Павлик Морозов” дээш өске-даа шиилерге бичии оолдарның рольдарын ойнаан. Улуг кижилерниң рольдарын-даа ойнааш, Владимир Шаравииевич оларның овур-хевиринде онзагай чүүлдерни ойнап үндүрүп кээр чораан. Танцы-сам “тевер” рольдарга артист ынак, чүге дээрге танцылаар база салым-чаяанныг. Кызыл-Эник Кудажының “Долуманың хуулгаазыны” деп шиизинде чолаачы Дүрген-оолдуң ролюн окпан-чикпен, каттырынчыг кылдыр ойнап кааны улуг назы-харлыг көрүкчүлерниң карактарында ол-ла хевээр көстүп артып каан.
Тываның алдарлыг артизи Владимир Монгалбииниң бодунуң-даа, ооң ойнаан маадырларының-даа рольдарының овур-хевири — тыва театр уран чүүлүнүң бир янзы чайыннанчак эртинези.
Ш. МОҢГУШ белеткээн.
Чуруктарны интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №36 2025 чылдың сентябрь 18