Бок дугайында айтырыг кайы-даа үеде, кайы-даа чер-девискээрге ажык болуп турган айтырыгларның бирээзи. Ону аштап-арыглап турда-ла, хүнден хүнче немежип турарын билир бис. Ынчалза-даа ону аштавазының аргазы база чок – арыг-силигден чер-чуртувустуң сайзыралы, чурттакчы чонувустуң кадыкшылы, иштики сеткил-хөңнү безин хамааржыр дээрзи билдингир. А бистиң республикада ол талазы-биле байдал кандыгыл?
2022 чылдың январь 1-ден тура Тыва Республиканың девискээринде бокту үндүр сөөртүр талазы-биле ажылды “Транспорт сервизи болгаш төлевилели” деп Күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези хүлээнип алгаш, ажылдап эгелей берген. Олар амгы үеде республиканың албан черлери-биле, хөй аал чурттаар болгаш черде бажыңнарның ээлери-биле керээлер чарар ажылдарны кылып чорудуп турар. Ниитизи-биле 683 керээ чардынган. Оларның 419-у Кызыл хоорайда, артканнары кожууннарда. Амгы үеде түр када ажылдап турар-даа болза, узун хуусаа дургузунда ажылдаары-биле мөөрейде киржип турарлар.
“Бистиң бүдүрүлгевис-биле кожууннар керээ чарып эгелээни дыка эки-дир – деп, “Транспорт сервизи болгаш төлевилелиниң” кол экономизи Аржаана Монгуш медегледи. – Чамдык кожуун чагыргалары боттарының девискээринде бар албан черлериниң керээлерин чыып белеткээш, Кызылга чедип кээп, мөөңү-биле чарып ап турлар – үеге дыка камналгалыг-дыр. Бис боттарывыс база кожууннарже үнүүшкүннерни кылып, ажылды чорудуп турар бис. Чурттакчы чон база бистиң организациявыс-биле ажылдаар керээлер чарып ап болур аргалыг”.
Девискээр бүрүзүнге чурттакчы чоннуң санының аайынче бок төгер бункерлер салыры планнаттынган. Ооң ишкири 8,8 куб, өскээр чугаалаарга, 8 контейнер ишти хире хемчээлдиг. Республикада хоойлу ёзугаар бок төкпес ужурлуг черлерде чыылган бок кайы хөй. Шак ону арыглаарын база планнап турар. 2022 чылда Чөөн-Хемчик, Каа-Хем, Өвүр, Тес-Хем кожууннарның болгаш Ак-Довурак хоорайның девискээрлерин аштап-арыглаар. Ооң соонда ону катап база бокталдырбазы чурттакчы чоннуң холунда.
Апрель 1-де Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг республиканың кожууннар удуртулгазы-биле видеоконференц-харылзаа таварыштыр ужуражып, чурттакчылыг черлерниң девискээрлерин арыглап-аштап, чаагайжыдып, ногаажыдар талазы-биле хуралды эрттирген.
Аңаа республиканың хоорай, суурларында кайы хамаанчок бок төгер чоруктуң айтырыын көдүрүп, санитар-экологтуг байдалды чогумчударын чугаалашкан. «Бо бүгү ажылдар чуртталга-коммунал ажыл-агый организацияларның харыысалгазында. Эрткен чылын ол адырны чепсеглеп, техникаларын чаартып, бок чыырын база төгерин чурумчудуп апкан бис. Ындыг болзажок, чурттап турар черлеривистиң арыг-силии, кайы хире чаагайжыттынганы бистиң боттарывыстан дыка хамааржыр» – деп, Тываның Баштыңы В. Ховалыг демдеглээн.
Часкы арыглаашкын субботниктерин организастаары – тус чер чагыргаларының мурнунда бөгүнгү даалга ол деп айыткан. Орукчулар, энергетиктер, бүдүрүлгелер, күрүне албан черлери, хуу сайгарлыкчылар дээш, шупту боттарының объектилерин арыглап-аштап, эде-хере тырттынар ужурлуг. Чурттап, ажылдап турар чери долгандыр арыг-силиг, аянныг болурга кайы хире эки, чоргааранчыг-дыр деп, ол сагындырган.
“Кудумчулары арыг болурун хайгаарап, оруктарын доктаамал аштап, парктарын база сесерликтерин арыг тударын хоорай азы суур бүрүзү чедип алыр ужурлуг. Хөй чылдарда чорудуп келген эки чаңчылывысты эдерип, апрельден эгелеп кудумчуларывыс, шөлчүгештеривисче үнүп, херим, палисаднигивисти, тротуарларны септеп үнээлиңер. Субботниктерже чүгле коммунал ажылдакчылар эвес, шупту идепкейлиг үнер ужурлуг бис” – деп, Тываның Баштыңы тус чер чагыргаларын чаагайжыдылга ажылынче кыйгырган.
Чаагайжыдылга болгаш арыглаашкын айы кайы хире деңнелде эртип турарын көөрү-биле, Улуг-Хем кожууннуң төвү Шагаан-Арыг хоорайга барып четтивис. “Кыш соонда хоорайда бок дендии хөй болган. Шагаан-Арыг хоорайның девискээрин аштаары-биле, мында ажылдап турар албан черлеринге тус-тузунда ажылды хувааган. Ол дээрге эмнелге, школа, уруглар садтары, өөредилге эргелели, кожуун болгаш хоорай чагыргалары, почта, башкарыкчы компаниялар болур. Апрель айдан октябрьга чедир неделя санында шак мындыг субботниктер үргүлчүлеп турар” – деп, Шагаан-Арыг хоорайның мэри Леонид Домур-оол дыңнаткан.
“Эне-Сай” бассейнниң директору Эдуард Самбуу: “Бис “Арыг хоорай” деп акцияны деткип, идепкейлиг киржип турар бис. Бассейн коллективи демнии-биле чедип келгеш, хувааттынган девискээрни аштап-арыглап турарывыс бо. Шагаан-Арыг хоорайның стадионун база хүлээнип алган бис. Арыг-силигни сагып, ынак хоорайывысты хирлендирбейн, бокталдырбайн, камныг болурунче чаңгыс чер-чурттугларывысты кыйгырып тур бис” – деп чугаалаан.
Оруктуң кыдыында шөйлүп чоруткан черлерни агартыр чугайлаар ажылдар база чоруп турар. Девискээр бүрүзүн аңгы-аңгы албан черлери база үлежип алган, кыдыында богун аштавышаан, будуп турарлар. Ажыл-ишчи албан черлерин сорук киирип, чурттакчы чонну арыг-силиг болурунче кыйгырып, машина кырында колонканы салып алган хоорай иштинде чарлалды база кылып чоруп турар.
“Чай чоокшулаарга, ажылдаар черивистиң девискээринге янзы-бүрү айыраң каас чечектерни олуртур бис. Олар үнүп келирге, девискээривис улам чараш апарып, хевир кирип келир. Шагаан-Арыг хоорайның чагыргазының субботниктерни организастап эрттирип турарын кончуг эки деп санап, почта адырының коллективи деткип турар бис” – деп, почта салбырының начальниги Айлана Хавакчык медеглээн.
Делегейниң кайы-даа булуңнарында хоойлу ёзугаар бок төгер черлерде бок чыл чылы-биле көвүдеп, улуг девискээрлерни ээлеп турары билдингир. Ол ышкаш бойдуска ооң хоразы база улуг. Чуртталга-коммунал ажыл-агый талазы-биле специалистер бок болбаазырадыр төлевилелди ажылдап кылып турар. Бокту өрттедириниң орнунга болбаазырадыр болза, кижиниң кадыкшылынга-даа хора чок болур деп специалистер санап турар. Өрттенген боктуң хоразы кижиниң караанга көзүлбес-даа болза, ооң ыжында кадыкка хоралыг бүдүмелдер ылгалып үнүп турар болгай.
Регионалдыг операторнуң ажылы чонга көстүп эгелей бээр болза, республиканың девискээри кайгамчык арыг болур дээрзинге идегел бар. Ындыг-даа болза, чурттакчы чондан база улуг хамааржыр. Чеже-даа аштап-арыглап турда, бис боттарывыс чурумга өөренмес болзувусса, түңнел чок болур дээрзин “думчукка кертип алыры” чугула. “Арыг-силиг аштап-арыглап турар черде эвес, а бокталдырбас черде” дээрзин утпаалыңар.
Чыжыргана СААЯ.
Буян ООРЖАКТЫҢ тырттырган чуруктары.