Арыг-Үзүү – Улуг-Хем кожуунда хөй чурттакчылыг суурларның бирээзи. Ол «Үлетпүрчин тараачынның Кызыл Армиязының 25 чылы» совхозтуң төвү турган. Совхоз Тыва АССР үезинде бай-шыдалдыг, күрүнеге өрези чок, янзы-бүрү омак-сөөк чурттакчылыг суур турган. Оларның аразынга немец омак-сөөктүг Блумберг, Крайзерлер безин чурттап турганнар. Совхозтуң удуртуп-баштаар черлеринде сезен хуузу өске нацияның кижилери. Машина, тракторлар гаражының арыг-силиин тудар шыңгыы цыган омактыг кадай база ажылдап турду. Совхозтуң директору Иван Павлович Гончарюк, ол ССРЭ-ниң Дээди Совединиң депутады чораан.
Суурнуң чурттакчы чону эп-найыралдыг, бар-чогун үлежип, эгин-кожа чурттап чораан бис. Арыг-Үзүү суурнуң Ажылчын кооперативи (РАБКООП) эки ажылдыг болгаш бүдүн Тывага ады диңмиреп турган. Янзы-бүрү идик-хеп, аъш-чем, чуртталгага эң-не херек барааннарны дорт-ла Кызылдан сөөртүп эккеп турган.
Мен кончуг аныяамда Автоматчыткан телефон станциязының (АТС) сургуулун дооскаш, электромонтерлап ажылдап турган мен. Аныяк үелерим аңаа эрткен. Өөм ишти тускай башкы эртемниг болгаш, уруглар садынга ажылдай берген. Ол орус башкылар аразынга дыка үр ажылдаан кижи. Элээн үр ажылдап чорумда, школага ыры-хөгжүм башкызы херек апаарга, мени чалаан. Ажылдай берген мен. Бодум ооң мурнунда Минусинск хоорайның хөгжүм школазын хуусаа бетинде дооскан мен. Ынчан 1970 – 80 чылдарда суурга дыка шыырак билиглиг башкылар ажылдап турган. Школаның кол угланыышкыны патриотчу кижизидилге, төрээн чуртунга, төрүттүнген черинге, иезинге ынакшылы кол черни ээлеп турган.
Суурга Ада-чурттуң Улуг дайынының болгаш Япон, Көрей дайыннарынга киришкен орден-медальдарлыг маадырлыг орус чон хөй турган. База бир солун чүве – Хомду дайынынга киришкен кырган база турган. Адын сактып чададым, оон бээр хөй үе эрткен.
Ынчан школага патриотчу ырылар мөөрейи план езугаар эртип турган. Школаның башкылары дайын хоочуннарын аяк-шайже чалап алгаш, дыка солун, бедик деңнелге эрттирер турган. Кажан баянның үделгези-биле дайын үезиниң ырыларын уяранчыг ырлай бээрге, дайын хоочуннары карааның чажын тудуп шыдавас, думчук чодар аржыылы-биле карактарын дуй тудуп алган, согаңайнып ишкирнип ыглажып орар боор чораан.
Мен хейде-ле девидеп, оларны кээргеп, ойнап турган баяным үнүн бичеледип, хей-ле мындыг мөөрей эрттире бердим деп бодап-даа турар мен. Залда олурган дарга-бошкаларны көөрүмге база куду көрүп алган, аржыылы-биле карактарын дуй тудуп олургулаар чүве.
Ынчан Арыг-Үзүү школазынга тускай үннүг ырлаар талантылыг өөреникчилер хөй турган. Тыва-даа, орус-даа класстың сургуулдары ыры-хөгжүмге аажок ынак.
Мөөрейлерден аңгыда, патриотчу кижизидилгениң кол өзээ — «Зарница» деп оюн турган. Ону февраль 23-те шериг херээниң башкызы Стихин (ат, фамилиязын уткан-дыр мен) удуртуп эрттирер турган. Ол боду Суворов училищезин дооскаш, шериг херээниң дээди эртемин база чедип алган. Тускай ромбиги база бар. Ол оюнга өөреникчилер дыка ынак, үргүлчү ону манаар. Шериг хептиг, «актар», «кызылдар» кылдыр үстүп алгаш, төрээн черин, чуртун бербес дээш дайылдажып ойнаарлар. Ынчан школаның эр башкылары командирлер, а херээжен башкылары эмчи-санитарлар, поварлар кылдыр хуула бээрлер. Ол оюн келир үеде чуртун камгалаар, эр хиндиктиг оолдарга дыка-ла дээштиг болур.
Ынчангаш школага патриотчу кижизидилгени эки тургусканындан ооң түңнели көстүп үнүп келген. Арыг-Үзүү суурдан Афганистанга шериг хөделиишкиннерге (ол дайын 1979 – 1989 чылдарда болуп турган) киришкен оолдар эрес-дидим маадырлыг чоруун көргүзүп, хөй орден-медальдарга төлептиг болганнар. Оларның аразында төрээн чуртунче ээп келбейн барган маадырлыг ийи дайынчыны адаары артык эвес боор. Гера Балчыр биле Игорь Солдуп афган черге бажын салганнар. Чогум хөөржүдүп ажааган чери – төрээн сууру Арыг-Үзүү. Арткан оолдар: Григорий Биче-оол, Леня Доржу, Валерий Чөреве олар дириг ээп чанып келгеннер.
Чоокку үеде Украинада болуп турар тускай шериг операцияга чаалашкаш, Россияның Маадыры атка төлептиг болган Мерген Донгак төрээн Тывазында ээп чанып келди. Чаңгыс суурдан бо тускай шериг операциязынга 6 кижи киржип, маадырлыг чорукту кылганнары ол.
Мергенниң ада-иези-биле Арыг-Үзүүнүң Мир кудумчузунга кожа чурттап турган бис. Ачазы Кылын-оол Гринь (Гриша) бедик тура-соруктуг, аңнап-балыктаар, спортка ынак, эрес кижи. Боду эмчи эртемниг, аажок солун. Кады Хүүле хемден балыктап, солун, каттырынчыг, коргунчуг-даа чугааларын дыңнап, тайга-таскыл кезип чоргулаар бис.
Авазы башкы эртемниг, школага кады ажылдап-даа турдувус. Ол эп-найыралдыг өг-бүле-биле үнчүп-киржип-даа чордувус.
Мергенниң ачазы аңнап чорааш таварышкан ужуралдарын өөнүң иштинге чугаалап бээр чораан. Ону хырын иштинге өзүп чыткан, бичии чаш Мерген дыңнап өскен. Ынчангаш эрес-дидим маадыр кижизидилгени оон алганы-даа чадавас.
Мерген Донгак тыва чонунга езулуг белекти эккелди. Ооң Тывага ийи дугаар маадыр деп ады бүгү Россияга дыргын тарай берген. Тыва Маадыр Россияның камгалал сайыды Сергей Шойгу өөрүшкүлүг хүлүмзүрүп тура, алдын сылдысты Мергенниң хөрээнге кадап берди.
Ынчангаш Арыг-Үзүү маадырлар сууру болуру чөптүг.
Тыва чоннуң саны эвээш,
бичии-даа бол,
Тыва кижи дайын-чаага
эрес-дидим.
Алдын сылдыс демдээн кадаан
маадыр оглун
Арыг-Үзүү өөрүшкүлүг
уткуп алган.
/ Александр ООРЖАК,
журналист, күш-ажылдың хоочуну.