«Уургайлыг» аржаанны чүгле Тывада эвес, Россияның регионнарында чон база билир. Ынчангаш чайгы үеде дыка хөй кижилер аржааннап кээрлер. Чоокку чылдарда ында өглерлиг, бажыңнарлыг чаа турисчи комплексти кадыы кошкак кижилерге таарыштыр туткан. Оларга чаа кадык камгалал комплекизинге дыштаныр чиигелделиг путёвкаларны берип турар.
Бо чылдың июль 10-да Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы композитор К.М. Данзын аржаанга дыштанып келген. Тываның 9 кожуунундан дыка хөй чон аржаанга кадыын эмненип келгеннер. Аржаанның ажыдыышкыны болбаан-даа болза, чон хөй болган. Композиторувус турисчи комплекстиң бир бажыңында дыштанып чыдар болду. Черле композитор, хөгжүмчү кижи болгаш, баянын ап алган чоруур. Дыштанып, эмненип турар улуска концерт көргүзер бодал тыптып кээрге, Бай-Хаак, Кочетов суурларда чурттап турар эш-өөрүн чалаан.
«Чечек» (амгы «Саяннар») ансамблиниң үндезилекчизи хоочун эжи, Тываның Улустуң артизи, Таңды кожууннуң алдарлыг артизи, амгы үеде 60 Маадыр аттыг музейниң Кочетов суурда салбырының эргелекчизи В.В. Мартый-оол, ол ышкаш «Саяннар» ансамблиниң артизи турган, амгы үеде Уургайлыг чанында хуу ажыл-агыйлыг төрелинде дузалажып турар Олег Давааны база мени чалаан. Кончуг шын бодал-дыр дээш кандыг-даа белеткел чок концертти дыштаныкчыларга сонуургадып көргүстүвүс.
Таңдының кончуг чараш арга-сынныг, арыг агаарлыг черинге эмненип, дыштанып турар улус концерт көөр сагыш-даа чок турганнар, чүге дизе ону чарлавайн, анаа-ла боттарывыстың дугуржулгавыс-биле көргүскен болгай бис. Дыштаныкчыларга янзы-бүрү культурлуг хемчеглер эрттирер кылдыр кылып каан черге аржаанчылар өөрүшкүлүг чыглып келдилер. Тос кожуундан келген чон боорга, аржаанның төөгүзүн таныштырдым: «Шаанда, 1912 чылдар үезинде, Таңды кожууннуң девискээринде Чиңге хемниң үстүкү эриинден метеориттиң кезектерин бир дугаарында Таңды-Уула эдээнде Чиңге хемден тыпкан. Ооң чылдагаанындан алдын ажылдакчыларын маңаа эккелген. Дилээшкинден тыпкан улуг демир кезектери (никель, демир) космостан үнген үрегдекчилер болган, а Чиңге хемде шахталарның бирээзин "Метеорит" деп адаан. Чоокку чылдарда база үш килограмм деңзилиг үлегерни Тывага экспедиция үезинде Уургайлыг-Чиңге хемниң девискээринден тыпкан. Аргалыг деп суур тургустунган, аңаа колдуунда орус, татар чон чурттап турган болгаш, «аргалыг» деп тыва сөстү адаарынга бергедежип, «Арголик» деп адай бергеннер. Ол чурттакчы чон ынчан аржаан дугайында билбейн турганнар. Алдын казып эгелээрге, оон «Уургайлыг» деп адай берген».
Тайылбыр ажылының соонда чоннуң манап турганы концертти эгеледивис. Баштай тыва улустуң ыры «Межегейимни» дөртелээ ырлап эгелээривиске, көрүкчүлер база биске катчып ырлап турдулар.
Оон ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчылары К.М. Данзын биле В.В. Мартый-оол «Многоликая Тува», «Чарылбазым чалыы назынны», «Чылгычының ырын» тааланчыг кылдыр күүседирге, көрүкчүлер адыш часкаашкыннары-биле хүлээп алды.
Мен сөзү Тываның улустуң чогаалчызы Юрий Кюнзегештии, аялгазы алдарлыг композитор Каң-оол Баазаң-оолдуу «Төрээн черим эриинде» деп ырыны бараалгаттым. Бо ырыда чараш хем төрээн кожуунумнуң девискээринде Чиңге хемге дөмейлешкек. 1960 чылдар төнчүзүнде кожууннуң чурттакчылары аржаанны ажыткаш, чылдың-на чайгы үелерде кирип, дыштанып, эмненип турганнар. Ол чылдарда Чиңге хемниң эриинге турисчи комплекс турбаан. Ооң соонда баштай өглер, оон бажыңнар немешкен. Бо ырыда ышкаш:
Өгнү солуй бажың бедээн
Сесерлиинде оолдар, кыстар
Сергек ойнаан чаа суурлуг
Өскен хемим таныттынмас.
Шынап-ла, Чиңге хемим чаа суурлуг ышкаш таныттынмайн барган.
Мөңгүн-Тайга чурттуг алдарлыг башкы Галина Мунзуктуң сөзүнге бижээн, аялгазы композитор Салчак Калбак-оолдуу «Авазынга» деп ырыны херээжен чонга бараалгадып күүсеттим.
Олег Даваа И.А. Крыловтуң «Дилги биле каарган» дугайында баснязын чартыы орус, тыва кылдыр күүседирге, көрүкчүлер аажок каттырышканнар. Ооң бодунуң чогаатканы «Поездиге болуушкун» дугайында интермедиязы-биле көрүкчүлерни каттыртып хөглетти.
Шупту үнүп келгеш, «Күскү сесерликке» биле «Магаданчыг кежээ» деп сураглыг ырыларны күүседиривиске, көрүкчүлерниң аразындан Балгазын суурдан башкы Э.Н. Чалзып, Межегей суурнуң хөгжүм школазының директору В.В. Оюн олар база бистиң-биле ырладылар. Арткан көрүкчүлер база сандайларынга олуруп алгаш, шаандакы ырларны билир болгаш, шупту ырлаштылар.
Көрүкчүлер аразында «Коммунизмниң херели», «Революцияның чалбыыжы» совхозтарга бүгү назынында улуг бухгалтерлеп ажылдап чораан, дөртен чылдар иштинде көрүшпээн хүндүлүг угбам Ч.С. Чамзырынга таварышканым солун болду.
Эвээш санныг болзувусса-даа, дыштанып, эмненип келген чонга улуг эвес программалыг концердивисти бараалгадырывыска, көрүкчүлер дыка сонуургап, ам-даа ырлажыңар дээш, чорутпайн турдулар.
Концерт чылыг, найыралдыг байдалга эрткен. Көрүкчүлер кадыкшылды, аас-кежикти, чечектелиишкинни күзеп, оюн-көргүзүг, ырлар бүрүзүн ыыткыр адыш часкаашкыннары-биле уткуп турдулар. Баян хөгжүмү амыр-ла чорду, дириг үннери-биле кижилер ырлажырга, эптиг, кандыг-даа фонограмманы ажар, кайгап ханмадым.
Улуг композиторувус К.М. Данзын эр хей болду, бисти чыып алгаш, аарыг-аржыын эмненип, тос кожуундан дыштанып келген чонувуска солун концертти бараалгадып организастады.
Сергей ОЮН, Таңды кожууннуң Төлээлекчилер Хуралының депутады.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31