Алдан дөрт мөгени девидип үндүрүпкен. Хамык мөге девип-самнап келгеш, Амбын ноянның, ооң чазааның кежигүннериниң мурнунга кээп дөңмээн часкааш, дедир ээп чоруур. Адак соонда Амбын кожууннуң эң алдарлыг үш мөгези, сояннарның мөге Онаакай, кыргыстарның бөөлдээр Шээжик, шалыктарның начын Сорукту олар шөлге девип-самнап, кылыйган эзирлер дег шимчээр шимчевес апарган чоруп олурда, оларның соондан ёзулуг даг иргек дег улуг, хатка киискип турар кара сегел салдыг, сураглыг мөге Чогдур чаа-ла бош даг дег шимчеп үнүп олурган.
Шала бижииргеп, бир-ле дугаар хүрежип үнүп турар Күдерек пөрүктенип, адактың соондан каңдайы кончуг, анаа-ла ийи холун далбаңнадып, буттарын дырбаңнадып девип чоруп олурган.
— По-ок, хөөкүйнү. Девип өөренип алган болза аа — дижир улус-даа бар. Күдер ону дыңнааш, улам ыядып, ноян дүжүлгезинге безин четпейн, орук ара часканы каапкаш, дедир шивеш-ле дээн.
Хүреш-даа эгелээн. Ол онагда Күдерге демги ол улуг-чаагай Онаакай таварышкан. Ынчалза-даа Күдер ону туткаш-ла, доңгайтыр шелип кааш барган.
Даайы Танай чээнин уткуй маңнап келгеш, куспактап алгаш:
— Че, көрдүң бе, ол октаан кижиң соянның Онаакай деп ат-сураглыг мөгези эвеспе. Сени шенеп, аңаа чишке каап бердилер. Ам сенден сести бергеннер эвеспе. Кол аргаларыңны шала сула мөгелерге ажыглава, бичии камна, чээн — диген.
Дараазында онагда, ана, өжеп турар чүве-биле дөмей, кыргыстарның мөге Шээжикке Күдер таварышкан. Yp-даа болбаан, Күдерек карак чивеш аразында Шээжиктиң бир будунуң мырыңай майыктан алгаш, өрү шелгеш дүжүрерге, Шээжик чушкуузу-биле чер шанчып барып ушкаш, арай боорда туруп келген.
Күдер аңаа турарынга дузалажып чыдырда, Шээжик шугулдап, ооң холун доңгун адыра идипкеш, маңнап чоруй барган.
Танай база уткуп келгеш, чээнин сургаан:
— Хоомай чүве кылба. Оон ыңай улус кемдедип калдың. Буттап алган кижи ынчаар өрү көдүрер боор бе, дораан-на октап каар болгай.
А чон аныяк, ат-сураа чок, улуг, мага-боткур чараш оолдуң эрес хүрежип турарынга мага ханып, өөрүп, амырап, шимээргежип-ле турган.
— Караа согур Эзирбенниң оглу диди... Шаанда Амбын ноян аңаа аъдын шамнааш, караан согурартыр шаптырып каан дээнигай. Адын Күдерек дээр чүве-дир... Угу мөге Сагаандан үнген чүве ышкажыл — дижип, чугаа-соот тарап-ла турган.
Дүжүт оваазын дагаан хүрешке шүүлген мөгени хунан аът-биле шаңнаар. Бо хүрежип турар мөгелерниң аразында ындыг шаңналды четтирип чорааннар кайы көвей. Ынчалза-даа эге-ле чаш Күдерек ат-сураглыг, дуу Моолга сеске киир хүрежип, Ары оюн, Хемчик ынаар безин барып үжүүрлежип, шүглүп-даа чораан Шээжикти ынчаар арыг октап каарга, өске мөгелер сести берген. Үшкү салыг эгелээр мурнунда, мөге Чогдур бодунуң эдертип чорууру он ажыг чөвүлекчи, чазаанчы эштери-биле ыяк сүмелешкеш, Күдерни амалапкан.
Чон-даа, улуг шуурган эрткен чүве дег, шимээргей-ле берген.
— Аа, кончуг Чогдурга бичии оолак чүү боорул аан! Балдыр-бээжек чүведен чүге-ле коргуп турар мөгелерил аан бо — даа дээр кижилер бар.
— Чок, бо черле Таңды Тывавыска чаа эзир кылыйтып ужуп үнүп олурар-дыр! Чаражын аа! Ол маңаа шүүр! Ол ооң соонда-даа кымга-даа дүжүп бербес — дижип, чамдык улуг улус чугаалажы берген.
Чүден артык Чогдур боду хөлзеп турган болбайн аан. Ады-сураа-даа үнмээн, бир дугаар улуг хүрешке киржип турар чаш оолду амалап алгаш, октадып алыр болза, ооң соонда канчап кижилер арны көөр боор...
Күдерниң сүмележиптер чаңгыс-ла эжи — Танай боду безин аамайланып калган. Чогдур ынчап баар боор деп ол манаваан-даа. Чогдур бодавыже, маңаа шүглүр дээш келген. Ол бо хүрешке чула белеткенген. Аргага баргаш, билек дег өл шеттерни ууй-чаза таварып, сый шелип тургаш белеткенген. Тускай тудар черлиг кылдыр сомнап каан көдүрер-даштарын идииниң улдуңнары чарлып турар кылдыр көдүрген. Хүреш мурнунда ийи-үш хонук дургузунда кескен хаак кырынга аңдаштанып, сооттунуп, эъди-кежин дадыктырган.
— Бо сени амалаан мөге өвүр-оюннуң мөге Чогдур деп кижи-дир, чээним — деп, Танай үнү шала шагжок тайылбырлаан. — Сөөлгү дөрт чылда Амбын кожуунунга чарнын довуракка дегзип көрбээн тулган мөге эвеспе. Бир эвес душ бооп мону маңаа октаптар болзуңза, шүүлген, шүүлбээниң-даа хамаан чок! Сээң келир үеде салым-чолуң шиитпирлеттине бээр деп билип ал. Бо олурар Амбын ноян сени чандыр көрбес. Та мөгези кылып алыр, та бистиң күдээвис Эзирбенге өжээргээш, сээң амы-тыныңга кыжаныр чүве... Чок болза дүжүп бер, чээн. Чүве айыылдыг-дыр.
Күдер боданы берген. Боданыр-даа чай чок харын. Чүнү канчаарыл? Танай-даа дүндүгүр. Күдер-даа ыыт чок, ылым-чылым апарган. А чон хүреш көрүксээш, шимээргеп, кускуннап, курайлап-ла турган.
Ол аразында Күдерге Барысхөө агай кылаштап келген.
— Сээң бо чараш хүрежип турарың анаа эвес-тир, дуңмам. Сен маңаа албан шүүр сен. Ол болза бистиң иргит сумувустуң ат-алдарын бедидериң ол-дур. Кажан шагда сээң адаң Эзирбен мээң «бүлемниң адын-алдарын камгалааш, ийи караан маңаа оскунган чүве. Ам сен бистиң арбан, сумувустуң адын камгалап, ажы-төлүвүстүң хей-аъдын көдүрериң ол-дур. Тут-ла, дуңмам! Кула аът сээң! Шүгбес-даа болзуңза, бо Чогдур деп менээргенген чүвени октап кал! — диген.
Шала сести берген, чайгылып олурган Күдеректи ол сөстер чалгынналдырыпкан ышкаш болган.
Танай база-ла эри хайныгып, омаа киткеп:
— Шын-дыр, чээн! Кымга-даа дүжүп бербе! Ам дүжүп бериптер болзуңза, ооң соонда бүгү чуртталгаңда кул бооп чурттаар сен — дигеш, чээниниң чарын аразынче ажыш кылдыр часкаан.
Үшкү онаг бо-ла болгай. Mөге Чогдур ёзулуг дагның эр кара бүргүт күжү дег чоргаар девип-девип, Амбын ноянның уунче дис баштап тейлей чоруй мөгейипкеш, кара черни сиртиледир маңнап кээп, Күдерниң мурнунга үзейгеш туруп алган. Ону кыдыындан көөрге, шынап-ла, адыг-мажаалай-даа ышкаш, эът-ханы-даа орта билдинмес, хөрээниң дүгү салгын-хатка сеглеңейнип турар, хыйыр-даа ышкаш тар, каржы, соок карактарлыг, болбаан күчүтен амытан кылдыр көзүлген. Ооң тыныжы безин кайы оранчоктан хииктелип кээп, Күдеректиң арнынга дээп турган.
— Черле кортпа, чээн! — дээн даайының үнү ынаар хөй улус шимээниниң аразындан багайтыр дыңналган.
Күдер хандыр туттурбас дээш, дап берип, аткаар шурап каап, Чогдурну дескиндир маңнап каап турган. Чогдур чаңгыс черге шимчеш дивейн, үзейтир хыйыртап алгаш туруп-туруп, карбаш дээш, Күдерниң оң талакы билээнден сегирип алган. Сактырга-ла, ол хол кижи холу-даа эвес, а кандыг-ла-бир магачын амытанның арбаа ышкаш күштүг болган. Күдер ушта шелгеш, чадап каан. Ол аразында Чогдур хенертен хөделгеш, Күдеректи хииктелдир бөөлдей-ле берген. Ынчалза-даа шөйүлдүр бөөлдеп шыдаваан. Күдерниң буттары узун болгаш, бир будунуң бажы-биле черге тепкеш, тура дүшкен.
— Кортпа, кортпа! — дээн Танай даайының үнү кулаанга дыңналып кээп-ле турган.
Чогдур Күдерни база бир сегире шаап алгаш, колдук аразындан каккаш, ыргайтыр көдүрүп үндүре берген. Ам-на ужар боор! Ынчалза-даа Күдерек ушпаан. Карак чивеш аразында Чогдурнуң куспаандан ушта халаан. «Че, ам болзун! Дүүрээн бот!» деп боданы каапкаш, Күдер Чогдурже халый бергеш, оң холу-биле мегелеп хей каккаш, солагай холу-биле Чогдурнуң оң холунуң содак чеңинден алгаш, кырынче чая тырта чоруй, оң холу-биле ийи бут аразындан алгаш, сөгедектей олура чоруй, бажын артылдыр шывадапкан. Кончуг коңгагар улуг кара мөге Чогдур бажын куду кылдыр ужуп бар чорда, сактырга-ла, төнмес-ле чүве ышкаш болган. Ол дүжерде, шала эпчок дүшкен хире, черге ийи-үш каккыланып, сербээдей хона каапкан. Хамык чон шиигайнып, шаагайны-ла берген. Күдер Чогдурну тургуза тырткаш, ооргазының довураан кактааш, улуг мөгениң белин кужактааш, оң холунуң адаа-биле өде халааш, девип чоруй барган. Чогдур аамайзып, кезек турган.
— «Бардам багай, шалдаң соок» деп чүве ол эвес чүве бе? Ол-дур, чаш ажы-төлүвүс өзүп келген, кандыг-дыр! Чогдур-даа ам оңгарылбас! — дижип, чон чугаалажып-ла турган.
Шөлдүң соңгу чүгүнде каккан улуг азар адаанда олурган дүжүметтер шала хөлзеп, шимээргежип, баштарын доңгаңнадып, чугаалажып олурганнар. Амбын ноянның арны шириин, түрлүг кынны берген олурза-ла олурган. Чанында дүжүметтерже-даа, ара-албаты чонче-даа ол көрүнмээн. Ооң карактарын ханы бодал дуглай берген, имиргей-өле көзүлген.
Хүреш адакталып, үжүүр чоокшулап келгени бо. Үстүү-шалыктарның начын Сорукту биле Күдерек хүрежир апарган.
— Балдыр-бээжек чаш оолга кагдырып турар, канчап барган эрлер боор бо! — деп, начын Сорукту ыыткыр кылдыр чугааланып, Күдеректиң талазынче буга дег хыйыртап көрүп каап, содак-шудаан эттинип турган.
Начын Сорукту дээрге Амбын кожууннуң үш дакпыр наадымга шүүлген тергиин мөгези, Таңды Тываның адын камгалап, Улуг Моолдуң Богда данчыынга барып хүрежип, 560 мөгениң аразындан дөрт дугаар мөгеге чедир тудуп чораан, ынчангаш «начын» деп ат-шоланы херек кырында алган, алдарлыг мөге. Ол эмдик дөнен аскырның сармайындан сирбектээш, карааның чажын борбаңнадыр, ыйыладыр силгиптер күштүг кижи деп хөөредип чугаалажыр. Ооң ол хүндүлүг ат-алдарын бодап, деңнеп көөрге, Күдерек ооң чаңгыс будунга-даа четпес ышкаш сагындырар.
Үжүүрнүң улуг, биче ийи мөгезин девидип үндүрген. Хамык көрүкчү чон бут кырынга тура халчып келген. Ноян безин боду билинмейн, мойну узап, харанып олурган.
Күдерниң сеткил-чүрээ даамчырап, шуудунга кире берген. «Октатсымза-даа, дөмей-ле үжүүрнү алган мен. Бир-ле дугаар хүрежип турар кижиге оон артык чүү турар боор» деп Күдерек боданыпкаш, дүште-даа чок, хүлүмзүрүп каап, шаажаң дег ак диштерин чайынналдыр каттыргылап, аяк дег улуг ала карактары өөрүшкү дола берген девип чоруп олурган.
Чон-даа алгы-кышкы, курай-кускуну аажок турган. Оларның аразында Танай даайы, Садыкай, Иргитчик угбалары, честелери, Барысхөө агай суглар чаңгыс черде чыглып алган, кымдан артык алгырып, ыглажыры ыглажып, ырлажыры ырлажып, албыстаар чыгыы хөлзеп турганнар.
Ийи мөге Амбын ноянның чанынга девип чедип келгеннер Күдерек чоокшулап келгеш, Өлзей-Очур ноянны топтап көөр аргалыг болган. Ортумак сынныг, кедергей коя, каас кыдат-манчы хевирлиг дүжүмет хептиг, арны соолбургай куу, карактары каътташкак болгаш адаанда халбыгыр хапчыгаштарлыг. Думчуу дорт болгаш шала тыртыксымаар. Думчуунуң бир үдүнүң аксында думаа ышкаш кара меңниг. Шоолуг терең эвес эрин салдыг, элээн узун, дөрт илиг хире алдыы эрин шегелдиг. Сактырга-ла, Күдеректиң көрүжү-биле Өлзей-Очурнуң көрүжү кезек када уткужа каапкан ышкаш болган. Аңаа аныяк, чалыы Күдерниң ак сеткил, сүт дег арыг, чаш бодалдар долган көрүжүнге, каржы сеткил, оп-авыяазын, кемниг, хирлиг бодал долган ноянның хөлүгүр көрүжү — чидиг селеме биле кадыг кара хая дажының каккылашканы ышкаш таварышкан дег болган... Ноян, чүге-ле чүве ийик, ол бичии оолдуң көрүжүн угбайн барган. Боду билбейн-даа, караан өскээр дестире берген.
Алдарлыг начын мөге бичии оолче саат чокка шурай бергеш, ийи эгинден сегирип ап чыдырда, Күдерек начынның аайын эдерти чылып бар чоруй, «Шу!» дей каапкаш, майыынче олуртур теверге, дискээ кошкай берген кырган мөге багайтыр човууртааш, аңдарлып бады барган. Чон аажок шимээргеп турган боду, хенертен шип-шимээн чок кылдыр ыыды чидип калгаш, ооң соонда хиг-хаг кылдыр чүк-чүктен халчып келгеш, ийи мөгени хол кырынга көдүрүп алгаш, ийи талаже алгаш барган.
Амбын ноянның шырайын кижи билир уш чок. Та хорадап турар, та өөрүп турар. Аксы шала кыдыынче тыртыйгаш, ырланган ыт-даа ышкаш апарган. Ол хиреде карактары имирерип, хүлүмзүрүп турар. Ук хүлүмзүрүг эриг сеткилдиң хүлүмзүрүү эвес, а соок, каржы сеткилдиң хүлүмзүрүү бооп көстүп турган.
Күдеректиң чанынга угбалары, честелери, Танай, Барысхөө, ырак-чоок төрелдери, эш-өөрү чыглып келген, деңге өөрүшкүзүн үлежип, шимээргеп турганнар. Ол аразында аъттыг ийи каас кеттинген дүжүмет келгеш: «Амбын ноян сени кел диди» дээннер.
— Хаан-ага кел дээрге, карачал кижи баар чоор, дуңмам. Чүгле аксы-сөзүң таптыг туттунуп, сөгүрүп бараалгаарын утпайн, берген чүвезин алгаш, четтиргениңни чараш сөс-биле илередип каар сен — деп, Садыкай мөгениң дериде берген мага-бодун торгу аржыыл-биле чодуп берип тура, дуңмазын куспактаан. Күдерни төрелдери хей-аът киирип, үдеп кааннар.
Азарның чанында тип каан кызыл-мыңгы улуг майгын иштинче Күдерни ийи дүжүмет эдертип киире берген. Ында хөй кижи-даа чок. Ноян боду дөрде олбук кырында олурган. Оон ырак эвесте Самагалдай хүрээзиниң Камбы-ламазы, а оларның артында ширээ баарында бижээчи дүжүмет олурган. Паштанчы уруг шай-суксун белеткээш, хайыраатыларга кудуп берип, ажылдап турган. Уругнуң арнын Күдерек дыка-ла көрген ышкаш. Амдыы уруг Күдерек кирип кээрге, сүрээдеп, ыятканындан кып-ла кызыл кылдыр хуула берип, үнер-даа, кирер-даа аргажок турган.
— Амыр-мендээ, хайыраатыларым! — деп, Күдерек мендилешкеш, эжик аксынга туруп алган.
Амбын ноян кезек када эскербээн кижи бооп, Камбы-лама-биле моол дылда бир-ле чүве чугаалажып олургаш, оон канчангаш-ла көрнүп келген кижи бооп:
— Хо, күжүр эрни. Кай маңаа шүүлген мөгевис бо ийик бе? — деп айтырган.
— Бо-дур, дээрги — деп, дүжүметтерниң бирээзи харыылаан.
— Охаай, че, адың-сывың, аал-чуртуң, ада-иең кым деп кижи сен, опаң-чипең оглум? — деп, Амбын ноян тоолдарда хааннар ышкаш айтырган.
— Сартыыл-иргиттерниң Тарлашкын чурттуг Хола-Сал оглу Эзирбенниң оглу Күдерек деп кижи мен, хайыраатым. Ием бо силерниң өвүр-оюн чурттуг Оюн Эңгисмаа деп кижи. Аалывыс мыя мында Хам-Дыт чанында ийин.
— Чаа, мүн-дүр! Бут кырынга тургаш канчаар сен, олуруп ал!
— Четтирдим, хайыраатым, силерниң мурнуңарга олуруп алырга, эпчок ыйнаан, турарын чөпшээреп көрүңер — дээш, Күдерек согаш кыннып мөгейген.
— Черле топтуг, аянныг чугаалыг оол-дур бо — деп, Камбы-лама тывалап чугааланган.
Амбын ноян ооң сөстеринге таарышпааны илдең, «кх-ым» деп чөдүргеш:
— Чаа, Күдерек, бөгүн та хүнүң онаашканы ол, та черле мөге боор салымың чүве — багай эвес хүрештиң. Ону демдеглеп каайн. Ол ышкаш шүүлген мөгеге хунан аът бээр деп аазаан кижи мен, ынчалза-даа бөгүнгү хүрештиң онзагай, көрүштүг болганын барымдаалааш, сеңээ дөнен аътты чылгымдан берип шаңнаар-дыр мен — деп, шала көдүрлүүшкүннүг аян-биле Амбын ноян чарлык болган. Бижээчизи шуугайда токкуладыр бижиттинип-ле олурган.
Күдерек черге дискектенип олурупкаш, чалбарып сөгүрээн.
— Өөрүп четтирдим! Моон-даа соңгаар силерге бараан болурун кызар мен, хайыраа- ты — дээн.
— Ооң-биле чергелештир сеңээ бөгүнден эгелээш, «Mөге Күдерек» деп атты тыпсыр-дыр мен. Чүге дээрге сен начын кижини оваа дагаан черге октаан кижи бооп турар-дыр сен.
— Улуу-биле өөрүп четтирдим, хайырааты — дээш, Күдерек күдүк базып база катап чалбараан.
Иргит БАДРА, ТАР-ның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” № 30 2025 чылдың август 7