Иргит БАДРА, ТАР-ның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Шайын таваар ижип дооскаш, аяан аяар черге салып кааш, Эзирбен дошпулуурун камныы дегет тудуп алган. Хылдарын оожум дыңгылдайлап шенеп, хаваан дүүп алгаш, ыыт чок боданып олурган. Апак ирей отче чоон будуктар киир каапкан. Чалбыыштың чырыынга Эзирбенниң кырлаң хаайлыг, улуг карактарлыг, ийи чарык сегелдиг арны даш көжээде маадырның түрлүг арны ышкаш сагындырган.
Эзирбенниң хаваандан быйыргын держигештер сыстып келген. Оон ол шала шедиргеленчек үн-биле ырлап эгелеп чыткаш, «хөм» деп бир чөдүргеш, тааланчыг, хоюг болгаш чоон, ёзулуг эр үн-биле ырлай берген.
Эвеген чаш оглу мени
Эмзирип каан авам кайыл?
Эдээ-биле думчуум аштаар
Энчек тону таанда чылыг.
Азарганчыг oглу мени
Азырап каан ачам кайыл?
Алаак черден ыяш чүктээр
Аргамчызы таанда быжыг...
Апак ирейниң карактары шыгып, үстүү эрнинде дырбыл салдары сирилежи берген. Кумайның сыгыр карактары улгадып, херли берген ышкаш, от чырыынга кылаңнашкан. Албарак шимчеш дивээн, чүгле дыңналыр-дыңналбас кылдыр «Оош де!» деп каан. Эзирбенниң уян-чымчак үнү хенертен шыңгыы тооннуг апарып, чидиг, шорулгактыг дыңналган:
Кайгал дирттип,
дургун дирттип,
Хамык чонга адым үнмээн.
Калга-дөрбет
чуртунайда
Кааплаткан чүвем-не чок.
Дургун дирттип,
кайгал дирттип,
Дуурай атка
кирбээн-не мен.
Тумат-алдай чуртунайда
Тудай берген чүвем-не чок...
«Амдыы адазының амызынга четкен кайгал Мажааны ынчап олурары ол ирги бе? – деп, Апак ирей боданган. – Кижи сеткилин кижи билир эвес, хөөкүй төл та чүнү бодап чоруур чүвези». «Кайгал дургун черле болбас мен, акый. Адам ышкаш ажылгыр, авам ышкаш чымчак, чөптүг болур мен» – деп, он ажыг харлыг Эзирбен Апак акызынга чугаалаан. Ынчан, авазы чок каарда, он дөрт-ле харлыг турган боор ийин бо. Азы ол-даа четпээн турган бе? Үениң кончуун, дүргенин. Ам ёзулуг эр апарган. Иези, Хажыяа чеңгем, Хола-Сал акым чок каарга, кижээ-даа барбаан. Багай дудуу авазы биле элээди оглу Эзирбен үжелээ-ле борастанып олурдулар ийин. Чеңгей кыс шаанда-ла улуг доңгаш, буттарын үжүткен кижи дээн. Ооң соонда-ла ооргамайлаар, кадыы шоолуг эвес чораан. Күжүрнүң кырып келгеш, арай боорда чаңгыс божаан оглу бо-ла болгай, ырлап орар кырлаң кара эр, мээң дуңмам Эзирбен. Акым Хола-Сал-даа өлген, Хажыяа чеңгем баксырап-ла каан. Каракка көзүлдүр-ле арып-доруп, муңгаргай, ыыт-дааш чок апарган. Шала часкаар апарганда, аарыы дендей берген. Ийи буду хаваңналдыр ышкаш-ла, чиик албаны үнместей берген. Хам, лама-даа, шыырак сымыраачы кадайлар-даа, тайга-таскылдың оъду-даа дузалаваан... Маңаа, Бестиг-Хавак баарынга, орнукшудуп калдывыс ийин. Чаңгыс оглу биле багай чемдик авазы, дөңгүр шуваганчы, иелээ аал ээлеп артып калдылар. База берге кадай ийин ооңар, чоокка чедир дириг, караңайнып олурду. Даштын чээрген чыып, анай, хураган-даа соондан калгып чоруур. Бо дың чаңгыс оглун мынчаар доруктуруп алганы ол ышкажыл...».
Аскыр өөрнүң аразында
Аргамчылаар аъдым-даа бар.
Арбын чонум аразында
Аралажыр өөрүм-даа бар.
«Хак, күжүр дуңмамны, мээң айтып бергеним багай шодаң-шокар малды ынчап олурары ол-дур – деп бодангаш, Апак ирей сеткил-хөңнү көвүдеп, база бир катап караа шыгый каапкан. — Мээң адам Сагаан ашак өлүп чыда, Хола-Сал биле бис ийи алышкыны, ийи кызы Баризат биле Чочукпайны кый деп алгаш: «Чоруур дей бердим. Эки оранче аъттаныптарым ол-дур. Аа богда, ажы-төлүм, чон черле шүүдетпейн чоруңар, кемниг херек үүлгетпеңер, оор-остук, меге-хоп кылбайн чоруңар. Бистиң иргит улустуң эрге-бурун шагдан чаңчылы ол. Дайзын келзе, эрес-дидим, кээргел чокка сокчуп чоргар, а бодуңар чонуңарны, чоок кижизин хүндүлеп, камнап, бодап билип, кээргеп, дузалап чоруурга, өске улус база эки-биле харыылаар, берге үеде чааскаан калбас болгай. Чону чоорган, хөйү хөйлең, уругларым, кыстарым. Кол-ла чүве — кижиниң аал-ораны, ажы-төлү, кады чурттаан эжи болгай. Бистиң иргит улус келиннерин, чеңгелерин, честелерин, күдээлерин боттуң чүвезинден артык хүндүлээр, чоок кылдыр көөр улус бис. Оон башка чону чок каар, хоржок болгай. «Кудагайлар куспактажыр, кулун чаваа тепкилежир» дижир. Бак төрелден эки кудагай буянныг, дузалыг боор чүве. Ол-дур, кижи назыны өлүм-биле доостур. Мээң соомда артып калгаш, чуртуңар тудуңар, чонуңар-биле эдержиңер. Чүгле мээң арыг адымны, иргит чоннуң чаагай адын сыкпаңар. Ынчан Таңды-Тываның база өске-даа аймак чоннарның аразынга чоргаар, хүндүткелдиг чоруур силер» – дээш, ашак удаан ышкаш караан шимгеш, кызыл-дустай берген. Кандыг кончуг чиик өлүмнүг ашак чүве. Буянныг чурттап каан кижи ындыг дээр-ле болгай, бурган башкы безин алырда, үр хилинчектевес, соңгу оруу ажык, арыг болур, адаа-даа чиик, шүүт чок...».
Апак ирей адазын сактып, чоргаарланып, даштыкы хевири безин эрзии кончуг апарып, оолдарже көрүп олурган.
Эзирбенниң ыры уламчылавышаан:
Эки-бакты деңге чүктээр
Эргим, шынчы эштиг болза,
Чурттап-чурттап өлүп каарга,
Чуртун тудар төлдүг болза.
Кумай биле Албарак бот-боттарынче көрүшкеш каттыржыпканнар. Оон Албарак «О-ош де!» деп шала кочуургак ыыттаан.
— Хай, ында багай чүл? Мындыг чараш ырны үзе кирип чүңерил? Боттарыңар-ла өгленип-баштанмас силер бе? Ажы-төлдүг болурунда кем чүл? — деп, Апак ашак Кумай биле Албаракче хыйыр-кылчаң хүртээн.
Эзирбен ыяды бергеш, дошпулуурун чанынга салып алгаш, ойталап чыдып алган.
Кумай база-ла эпчоксуна бергеш:
— Че, кымны кым кочулаан чүвел аан. Могаттынмайн улаштыр ырла даан, аал ― деп, Эзирбенни чазамыктаан.
Ол аразында Албарак сырбаш дээш, сөгедектеп тура халаан. Шупту ыыт чок барганнар. Талыгырже кулак салып дыңнаалааннар.
— Кай, ам база бе? — деп, Апак ашак дүвүреп айтыр- ган. — Бо кулак талаар апарган болбазыкпа...
— Кш-ш, адырам, оожум — деп, Албарак даайынче хыйланган.
Шупту ыыдын чидирип, тыныжын тыртып алган кезек дыңнаалааннар. Ыяштарның бүрүлери сылдыраан. Дүнеки куш чалгыннарын чайып, далдырткайнып ужуп чоруй барганы дыңналган. Кулак уунга ымыраалар ыйылаан.
― Дүүн кежээ моон арай орай ырлады чоп — деп, Кумай чугааланып үнүп келген.
― Ой, оолдар, сактырымга, бо Эзирбен ырлаан соонда, ырлай бээр хире чорду ийин. Бурунгу хүн база ынчалды чоп — деп, Апак ирей ажыдыышкын кылган.
― А мооң мурнунда чылдарда улус чүнү дыңнап турган деп? — деп, Албарак маргышкан. — Ынчан Эзирбен маңаа ырлап турган эвес. Aза деп чүве ышкажыл ол, аза аан. Өлбес-читпес чүве-дир ол. Та кымның сүнезини...
― Аза, аза деп ал- ган — деп, Апак ирей шугул- даан. — Анаа кижи үнү-ле чорду, кулаам багай-даа болза дыңнадым-на...
― Ачам черле ындыг кижи боор. Тайгага-даа чааскаан чоруyp, аза-четкерге-даа бүзүревес. Дыңнадым-на дээр, ол хиреде чүнү ырлап турарын билдиң бе ынчаш? Сөзү билдинмес. Ол-дур, та чүү шагның кижизиниң сүнезини чүве, та кандыг дылда ырлап турар чүве? — деп, Кумай адазынга хомудааш, чөгенип олурган.
— Адыр! — деп, Албарак үзе кирген.
Шупту шимээн чок барганнар.
Бо удаада ылап-ла кедергей чараш, аныяк херээжен кижи үнү Агарның карак четпес ховузундан ыяңгылыг кылдыр чаңгыланып дыңналып келген. Бирде-бирде чараш-даа, бирде-бирде коргунчуг, чииртим-даа.
Дөрт эр одаанче кургаг сывыраалар киир октапкаш, шип-ле шимээн барганнар. Аялга мырыңай чанынга кээп, сырыннады бээрге, Албарак кортканындан Апак ирейниң чанында барган. Шуптузунуң мага-бодун чымырадыр коргуушкуннуң соок суйбап эрте берген.
А аялга, сактырга-ла, моол чоннуң «узун куурай» деп аялгазы дег сөс чок, айдың дүне Агарның делгем ховузунга хостуг салгын дег эстедип, чамдыкта талыгырже ырап, чамдыкта мырыңай чанынга кээп, чидип, тараажы эрлерни сүрээдедип, угаан-медерелин албаарадып, элээн үр болган.
Олар одааның чанынга кыймыш-даа дивээннер.
— Өршээ, Бурган-авыра, багай чүве ыңай турзун. Мындыг-даа чүве дыңнап чорбаан мен. Шаанда ашактар бо кавыда дүне ырлаар хей чүве бар дээрге бүзүревес кижи болгай мен. Ам-на бүзүредим. Аза деп чүвениң үнү ындыг боор чүве-дир ооңар — дээш, Апак ирей өрү-куду тейлеп, сымыранып шаг болган.
― Ол-дур, чүвээ бүзүревес бодуң ам-на бүзүрээн ышкажыл сен. Бо чер азалыг чер-дир, билдиң бе? — деп, Кумай адазын чемелээн.
― Дадайым, бистиң кайы-бирээвисти алыр дээш ынчап тур эвес ыйнаан — деп, Албарак кортканы хевээр чугааланган.
Шупту ыыт чок барганнар.
— Че, алыр болза, ушпа чөнүк мени алзын. Оолдарым бербес мен – деп, Апак ирей дидимненип чугааланган.
— Сени чоорул, көстүп орган ушпа чөнүк, дижең-курзук сени чүге алырыл? Ол аза чүгле аныяк оолдар алыр аза дээр-дир. Дуу сояннарның Окчаа деп чаа-ла хүрежип эгелеп чораан хып дээн чалыы оглун энир чылын алгаш баржык. Болаага аъттан ушкаш, бертингеш, шыдашпайн баржык. Ол-дур... — деп, Албарак даайынче хыйыртанган.
— Окчаа ол азаны бо ховуга аъттыг сывыртап турган дээр болгай...— деп, Кумай эгелээн.
— Оо, оон-оон — деп чүк-чүктен шупту деткээн...
— Оон чүү боор, сүрүп четкен-дир. Чүдек чүгүрүк доруг аъттыг. Амдыы чүве аза-даа эвес, хевир дүрзүзү кижи дег. Чүдек чараш торгу тоннуг, чаштарын кожаалап, чавагалап өрээн. Арны көзүлбес, думаалай кедирип каан. Хевирин бодаарга, келин кыс хире. Шуут ак база эвес, а кондаалайында сылдыс шокарлыг аранчула аъттыг. Оозу хат, казыргы-ла...
— Шыяат-та — деп, өөрү Кумайның чугаазын сонуургааш, өнемчиткен. — Оон, оон-на!
— Чүгүрүк-Доруг амдыы ак аъттың шуут аъттаныр чарыктан сүрүп келгеш, Окчаа кижиң оң холу-биле узун-дындан ап чыдырда, аъды бүдүрээш, ужуп каапкан чүве-дир ийин. Ооң соонда кемдээш, аалынга арай деп келгеш, күстү өттүр, кышты өттүр чыдып келгеш, бо чайын чаа шыдашпайн барды дээр чораан...
— Уё-оо, ол оол ынчаар чок калган чүве ышкажыл. Девип каап турда, ана, суг курту дег чүве ийик. Арай бардам, чудурук база көдүрүксээр, хөрээн мурнадыр оол дээр чораан...
— Че, улустуң оозун чоор сен даан, ачай. Үргүлчү-ле улус шылгаан, үүртештирген чоруур сен ийин. Сенден эки кижи бар чүве бе аан? — деп, Кумай ачазын чемелээн.
— Ок даадым, арай буруу чүве эдиптим бе? Чок калган кижини ам канчаар боор але...— деп эпчоксунуп, Апак ирей одун чүшкүрүп олурган.
— Че, сен ачаңны база дыка ынчап-ла олурба даан. Кырган кижи ышкажыл. Чоннуң аксын дуй шааптар эвес. Өлүг-даа, дириг-даа кижини чугаалашкай-ла — деп, Эзирбенниң карактары чидиг апарып, Кумайже шыңгыы көрген.
Шупту ыыт чок барганнар. Кезек ынчаар олурганнар...
Талыгырда кыстың үнү база катап дыңналып келген.
Эзирбен хенертен тура халаан. Чадыр кырында азып каан турган хүрең, даалымба шыва тонун кеткеш, кызыл дордум кур-биле ыяк куржаныпкан.
— Чүген кайыл, Албарак?— деп, шала хөлзээн үн-биле Эзирбен айтырган.
― Чүгенни канчаарың ол? — деп, демгизи удур айтырган. — Ында чүве эвейикпе, чадыр чанында...
― Ойт, бо кай баарың ол, оглум?— деп, Апак ирей дүвүрей берген.
Кумай, чөгенген ышкаш, ырзаш кылдыр хүлүмзүрүп каан:
― Аза кадайны сывыртаары ол-дур ийин, ачай. Билдинмес-тир бе? Амдыы ырлап олурган ыры ол-дур...
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31