«Аш хлеб», «изиг баарлыг чүректер»

Тыва дыл башкыларының шуулганындан

Езу-чаңчылдарын,  дылын өөренири чугула

«Блокадный хлеб», «Доб­рые сердца Тувы» деп төлеви­лелдерниң очулгалары шын эвес, эпчок, дылды үреп турар. Чүге «Аш хлеб» дээнил, «Чүректер канчап эриг, изиг баар­лыг апарды?» деп тыва дылче очулгалар талазы-биле шуулганның киржикчилери шүгүмчүлээн. Оон ыңай, теледамчыдылгада медээлерни «орусчуду» дамчыдып турары дээн ышкаш төрээн дыл дугайын­да дүвүреткен айтырыгларны көдүргеннер. Маңаа хамаарыштыр «Бижээчи» деп номнуң автору Александр Ондар бодунуң бодалын үлешкен:

– Башкы эртемниг эвес-даа болзумза, тыва номнарны бижип турар мен. Январь айда «Тыва» дамчыдылганың коррес­пондентилери Ленинградтың блокадазының дугайында чугаалап тургаш, «Аш хлеб…» дээрге, бодум безин бүзүревейн дыңнап олурдум. Оон харын, каш хонганда, даргалары эдипкени ол ирги бе, «Блокада хлеви» деп шын дамчыттылар. А төрээн дыл дугайында чугаалажып тургаш, уругларны чоннуң езу-чаңчылдарынга өөредири чугула деп бодаар мен. Оолдарга аъттың дериг-херексели – сы­дымны, кымчыны багладып өөредириниң дээн ышкаш…

Аъттың дериг-херекселин оолдарга Тес-Хемниң Кызыл-Чыраа, Кызыл кожууннуң Шамбалыг, Бии-Хемниң Сесерлиг школаларында өөредип турарын демдеглээйн. 2018 чылда «Шын» солунга Сесерлиг школазының дугайында «Баг, манчак, сыдым» деп материал парлаттынган. Ынчаарга, өске школаларга база оолдарга сыдымны багладып өөредирин сүмелеп турары чөптүг-дүр. 

Тыва дылдың моон соңгаар­гы сайзыралы база амгы үеде салым-чолунуң чидиг айтырыг­лары болгаш ону дарый шиит­пирлээриниң дугайында эртемденнер, чогаалчылар, башкылар боттарының үзел-бодалын шуулганга чугаалашканнар. Шынап-ла, төрээн дылы, чурту дээш тывалар боттары турушпас болза, кым туржурул дээн бодалдар башка кирип келир чорду.

ЮНЕСКО-нуң шинчилээни-биле, тыва дыл – чидип бар чыдар дылдарның аразынче кирип турар, дүвүренчиг байдалда келгенин илеткелчилер чугаалап турдулар. Сан-чурагайлар-биле алырга, республиканың школаларында 1400 ажыг тыва дыл болгаш чогаал башкылары бар. А 172 школаның 159-да тыва дылды тускай кичээл кылдыр киирген, 13 школада бо дылды өөретпейн турар, Каа-Хем, Бии-Хемниң чамдык шко­лаларында, Тожунуң Ырбанда, Кызылда “Аныяк” өөредилге төвү, ТР-ниң Күрүне лицейинде, рес­публиканың лицей-интернадында. Мынчап баар болза, айтырыг шынап-ла, дүвүренчиг.
Тыва дылды өөредип турар билииниң шынары кудулаанын база башкылар демдеглээн.

Республикада муң ажыг тыва дыл башкыларының хөй кезии дээди болгаш 1-ги категорияның болуп турар. Сан-түңден көөрге, мындыг эки турда, билиг чүге кудулап турарыл дээн айтырыг­лар чидиг болгаш ажык болуп арткан. Тыва дылды өөредир методика-дүрүмнерни башкы боду ажылдап кылган бе? Маңаа хамаарыштыр чогаадыкчы дилээш­киннерни тывар ужурлуг, база күрүнениң тургузуп каан тускай дүрүмнери, негелделерин езу­гаар ажылдап кылыры чугула. Тыва дыл өөредиринге чүгле каш шак бар, ол биске чедишпес-тир деп чылдагааннарны тургуза бээри база чажыт эвес деп, илеткелчилер чугааладылар.

Оон ыңай, респуб­ликада дылдар талазы-биле байдалды болгаш баш бурунгаар углаарының дугайында доктор башкывыс Мира Бавуу-Сюрюн элээн тода­зы-биле илеткээн. Москваже чорудуп турар төрээн дыл дугайында тодаргай эвес сан-түң­нер, өөредилге номнарынче кичээнгейни углаарын, тыва дыл кичээлдерин школаларда удуртукчулар арай-ла ийиги чергениң кылдыр көрүп турарын болгаш дылды өөредириниң талазы-биле тайылбыры тода. Өөредилге номнарын электроннуг хевирже киирериниң талазы-биле ТР-ниң Харылзаа болгаш информатизация яамызы ажылды шалыпкын чорударын база сүмеледи. Электроннуг хевирде «Тываның чогаалчылары», «Үндезин тыва культура төвү», «Челээш» кирип турар, а Кызылда А.Пушкин аттыг биб­лиотека база кирген, ынчалза-даа, чогаалдарның электроннуг хевирин чүгле библиотекага келгеш номчуур дээни элдептиг… А интернет чогум ажыктыг, ынчалза-даа ында хоп-чипти хөйнү бижээн. Оода-ла төрээн дылынга сөстерни шын бижиир, шын адаар ужурлуг, орусчудур «Ажырба-ас», «Шагаа-биле-е» дээрге чараш эвес. Тыва дылдың тайылбырлыг словары-биле ажылдаары чугула деп доктор башкы немеди.

Улаштыр ийи дугаар шөлчү­гешке «Амгы өөредилге чорудулгазында тыва дылга өөре­дириниң этнокультурлуг утказы» деп шөлчүгешке чогаал баш­кылары боттарының байлак ар­га-дуржулгазындан чаа аргаларны ажыглап тургаш, өөредип турарын чугаалааны база солун болгаш ажыктыг чорду. Төрээн чонунуң сүзүктүг ужурларын, үндезин культуразын сеткилинден хүлээп алырынга, ону сагыырынга база мөзү-бүдүш­түг, эртем-билигге чүткүп чоруу­рунга кижизидип, өөредири чугулазын демдегледи.

База тыва чогаал­да уруглар кижи­зи­дилгезиниң мө­зү-шынар айтырыг­ларының дугайында Национал школа хөг­жүдер институтта эртем ажылдакчызы Лидия Ооржак кончуг тодазы-биле илеткээн. А тыва чечен чогаал­ды улусчу ыдык сүзүктер-биле холбап өөредиринге Кызылдың 9 дугаар школазында тыва дыл, чогаал­ башкызы Сара Санчының чогаалдарда кирген сураглыг кижилерниң дугайында илет­кээни өөредиглиг чорду, Михаил Бухтуев Тожуга төрүттүнген, тыва оолдар-биле ойнап өскен, ада-иези алдын уургайынга ажылдап чораан дээн ышкаш чижектерни киирип тургаш, өөредирге уруг­лар дыка сонуургаар.

Оон ыңай, тыва дылда радио, телевидение, «Шын» солуннуң дугайында санал-оналын, ужур-утказы билдинмес очулгалар дээш, өйүп чоруур бодалдарын эртемденнер, чогаалчылар, журналистер, башкылар чугаа­лааннар. Бо саналды «Шын» солуннуң ажылдакчылары чүүлдүгзүнүп, төрээн дыл талазы-биле ажылдарны чорудуп турар.

Шуулганга көдүрген чидиг айтырыглар

«Тыва радионуң фонду­зунда чогаалчыларның, эр­тем­деннерниң, артистерниң үн­нерин бижидип каан кассеталар шыгжаттынып чыдар. Чижек кылдыр алыр болза, Степан Сарыг-оол «Мөңге назын» деп чогаалын төрээн дылында бодунуң номчаан­ үнү безин бар. Тыва дыл кичээлдеринде уругларга өөредир болза, дыка эки деп санаар мен. «Тыва» телевидениениң даргазынга мону сүмелээримге тоомчага албаан. Оон ыңай, тыва дыл дугайында чугаалажып тургаш, кижиниң ат-сывын шын адаарынче кичээнгейни угландырары чугула, Көк-оол, Шолбан деп аттарны орусчуду чугаалаарга чараш эвес. Тыважыткан сөстерни чурумчудары чугула».

Светлана Данзын-оол, хоочун журналист.

«Тыва дыл шинчилеттинмейн турар дээрге шын эвес-тир. Дыл талазы-биле ажылдарны кожууннарны кезип тургаш чорудуп турар бис. Төрээн дылга диктантыны чонга чылдың-на бижидип турар, ооң түңнелинден көөрге, номнар, солун-сеткүүл номчувайн турары илдең, угаан-кут деп сөстү угаан-курт кылдыр бижип каар… Илеткелдерде грамматикага хамаарыштыр ажыл чоруттунмайн турар дээн, бо талазы-биле эртем ажылдары шинчилеттинип турар, 30-40 чылдар иштинде бижип кээр белен эвес айтырыг-дыр. Өг-бүлезинге төрээн дылынга чугаалажыры күзенчиг».

Надежда Серээдар, эртемден. 

«Аттар дугайында тайылбырлаар болза, дыл эртемденнери словарьны белеткеп турар, удавас үнүп кээр. Сөөлгү үеде улус уругларының аттарын хүрээ-хиитте ламаларга ададыр апарган, ынчангаш моол, төвүт аттар көвүдээн. А методика талазы-биле ажылдың аскап турары чөптүг айтырыг-дыр, мооң дугайында ТКУ-да шиитпирлеп турар бис».

 Надежда Сувандии, эртемден, тыва дыл, чогаал кафедразында башкы. 

«Дылдың «аарышкылыг» айтырыгларын шиитпирлээри-биле шуулганның эртип турары эки. 1992 чылда Москвага аспирантурага өөренип турумда, Дагестан, Татарстан, Урал, Волга девис­кээринде чоннарның дылының чидип турары дүвүрелди оттуруп келген. Ынчан бо байдал биске, биче буурай чонга эки турган. А амгы үеде ол чоннарның чидиг айтырыы Саян дагларын бээр ажып кээп, бисте дамчып келгени бо. Төрээн дылывыс шынап-ла, чидериниң кырында келген. А Саха-Якутияда 1-11 класстарның өөреникчилери якут дылында өөренмишаан, ОГЭ, ЕГЭ-ни эки дужаап турарын директор башкызы чугаалады. Олар якут болгаш орус дылга тергиин чугаалажыр болду. Төрээн дылы дээш бо чоннар боттары ол хире туруштуг, бистер база туруштуг чорзувусса эки. Амгы үеде «Башкы» сеткүүлүнүң дугайында шиит­пирлээри чугула. База «Тыва дыл» капсырылгазын чылда үш катап чырыкче үндүрерин сүмелээр мен…».

Сайлыкмаа Комбу, эртемден. 

Оон ыңай тележурналис­терниң тыва дылга чугаа-домаа, «Башкы» сеткүүлүнүң байдалы, уруг-дарыгның төрээн дылга чугаалап шыдавазының дугайында айтырыглар чидии-биле тургустунуп турган. Шуулганның шиитпиринге «Хүрээлел» деп эртемнерни киирип, төрээн (тыва) дылынга өөредиринге немелде шакты тускайлаарын, чурттакчы чон аразынга дылга хамаарышкан хемчеглерни чорударын чедип алыр деп түңнээн. Бир эвес «Тыва сөстү чидирбес деп бодаар болза, чечен чогаалдан туттунар ужурлуг» деп, эртемден Уран Донгактың сөстери-биле доозайн.

Шуулганга «Шын» солуннуң корреспондентилериниң телефон дамчыштыр дорт харыл­заага тырт­тырып тур­ганын, солун­нуң социал четкилерде арыннары (ВК shyn93), Фейсбуктан (shyntuva) көрүп ап болур.

Ася Түлүш.