Авам сактып

Чер-делегей кырында мөңге чүве бар эвес, бойдустуң чаяап кааны черле ындыг. Бо чырык өртемчейде бистиң аравыста эң-не эргим, хүндүткелдиг кижилеривис – аваларывыс, ачаларывыс чок-даа болза, бис оларны сактып, бодап чоруур бис. Чогаалчылар оларга тураскаадып шүлүүн бижип, композиторлар ол шүлүкке даянып алгаш, аялгаларын бижип турарлар болгай. Амгы үеде чогаалчы, композитор аттары чок-даа болза, хөйү-биле ава, ачазының дугайында шүлүктерни, аялгаларын бижээш, ырлап чоруур аныяктарны көрүп чоруур бис. Ындыгларның бирээзи амгы үеде Кызыл хоорайда чурттап чоруур Полина Сергеевна Серен «Коммунизм херели» совхозтуң мурнакчы малчыны чораан, күш-ажылдың хоочуну Маадыр ие Лапчаа Чыртак-кыс Ензак уруунуң чырык адынга тураскааткан «Авам сактып» деп номну чырыкче парлап үндүрген. Бодунуң чаа парлап үндүрген номун төрүттүнген сууру Таңды кожууннуң Кочетов суурга 2022 чылдың сентябрь 10-да Оюн Болдукпан аттыг көдээ Культура бажыңынга таныштырылга-презентациязын чаңгыс чер-чурттугларынга көргүстү. Байырлалдың кежээзин Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Айгуль Оюн бедик деңнелге башкарып эрттирген. Көрүкчүлерге Тыва Республиканың культуразының тергиини О.Н. Суван-оол, РФ-тиң, ТР-ниң алдарлыг артизи Д.Б. Кежиктиг солун концердин көргүстүлер. Олар номнуң байырлалын Тываның улустуң чогаалчызы А. Даржайның сөзүнге бижээни «Авам сактып» (аялгазы Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы В. Серенниң) ырызын чараш кылдыр күүсеттилер.

П.С. Серен номну бижип тургаш, адын «Авам сактып» дээни база-ла уткалыг. Кады чурттап орар өөнүң ээзи В.Б. Серенниң аялгазынга бижээни «Авам сактып» деп ырын дыңнааш, чарашсынгаш, номнуң адын ынчаар адаан болду.

Чалаткан аалчылар: Кызыл хоорайда чурттап чоруур, 80 хар ажып турар, күш-ажылдың хоочуну, Таңды кожууннуң хүндүлүг хамаатызы Т.Э. Оюн уруглары-биле; Таңды кожууннуң чагырга даргазының оралакчызы Э.С. Сат болгаш Өвүр, Кызыл хоорайдан төрелдери С.С. Полинага чылыг-чымчак сөстерни чугаалап, байырын чедирип, белекчигештерин-даа сөңнедилер. Кожуун даргазының шаңналы «ТАР 100 чыл» деп медальды Э.С. Сат байырын чедирбишаан, Полина Сергеевнага көрүкчүлерниң мурнунга тывысканы өөрүнчүг болду.

Ам Маадыр ие Лапчаа Чыртак-кыс Ензак уруунга база өөнүң ээзи Лапчаа Сергей Мажак оглу сугларга эглип келиилиңер. Олар Суг-Бажы (Кочетов) суурга 1950 чылдарның эгезинде «Сталин» колхоз турда, ооң үндезилекчилериниң бирээзи. Ол чылдардан эгелеп төрээн колхозунга, «Коммунизмниң херели» совхозка мал ажыл-агыйынга сөөлгү чылдарынга чедир үре-түңнелдиг ажылдап, Тыва АССР-ниң алдарлыг малчыннары аттың эдилекчилери-даа болдулар. «Коммунизмниң херели» колхоз Тыва АССР турда, кончуг бай (мал, тараазы-биле) байлак колхозтарның бирээзи турган. Ынчангаш республиканың иштинге эң-не сөөлгү колхоз тургаш, совхозче шилчээни ол. Колхозунуң сайзырап хөгжүүрүнге С.М. Лапчаа, Ч.Е. Лапчаа улуг үлүг-хуузун кииргеннер. Малчын кижиниң ажылы эң берге ажылдарның бирээзи дээрзин билир болгай бис, ынчалза-даа бо өг-бүле хөй ажыл-төлүн өстүрүп, шуптузун дээди эртем-билигге чедиргени бөдүүн өг-бүлеге ховар дээн таварылга. Лапчаа Чыртак-кыс Ензак уруун 10 чашты божааш, өстүрүп кижизиткени дээш ССРЭ-ниң баштаар чери «Маадыр ие» деп атты тывысканы анаа эвес. Бодум база бо өг-бүлени кончуг эки билир мен. Ажылым аайы-биле оларның өөнге бо-ла кире дүжер турган мен. Хүндүлээчел, ак сеткилдиг, үнген-кирген чонун изиг шайы, амданныг тыва чемнери-биле хүндүлээр чорааннар. Оларның уруглары-биле кады ойнап, интернатка чурттап, өөренип өзүп келдим. П.С. Серен школага кончуг эки өөренип, ону дооскан соонда, дыл талазы-биле дээди эртемни чедип алган. Кочетов, Бай-Хаак школаларының доозукчузу П.С. Серен баштайгы эртем ажылдакчызы болгаш дыл эртеминге кордакчы атты эң баштай чедип алган. Ч.Е. Лапчааны орус дыл кырында «Таңды – мой благодатный край» база тыва дылда «Таңды кожуунга чурттап чораан болгаш оюн уктуг өгбелеримниң маадырлыг чоруу» деп номнарымда бижээним анаа эвес.

Кызыл хоорайда чурттап турар улуг назылыг өгбем Оюн Татьяна Элестей уруу мени солун-сеткүүлге, номнарга кожууннуң, суурнуң болгаш чоннуң төөгүзүн алдаржыдып бижип турары дээш чон мурнунга чылыг-чымчак сөстерин сөглеп, кадак, ном болгаш өртектиг белээн сөңнеди.Байырлал үезинде мени шаңнап, мактаптарын бодаваан мен. Кижини чон мурнунга мактап турар улус ховар болгай. Ол меңээ улуг өөрүшкү, үнелел болду. Ынчангаш улуг өгбемге черге чедир мөгейип, четтиргеним илереттим.

Номнуң автору П.С. Серен суурнуң чонунга, өөреникчилерге, хоочуннарга, чалаткан аалчыларынга, чаңгысклассчыларынга, угбазы Надеждага, дуңмала- ры – Лена, Элла, Мерген, Венера, Надеждага четтиргенин чон мурнунга илеретти. Ол ышкаш кады эдержип чоруур эштери, чурукчу О.Н. Суванга, хоочун артист Д.Б. Кежиктигге, башкарыкчы Айгуль Оюнга болгаш Оюн Болдукпан аттыг көдээ клубтуң ажылдакчыларынга улуг деткимче-дузазын көргүскени дээш өөрүп четтиргенин база илеретти.

Чалаткан аалчыларга болгаш суурнуң чурттакчыларынга авазының дугайында «чырык, онзагай сактыышкыныңар бисти хей-аът киирип, биске чаагай сеткилди оттурду, ынчангаш авам бистиң аравыста чок-даа болза, бисти чырык черге бодарадып, эртем-билигге чедирип, өглеп-баштап, шын орукче углап каанынга четтиргенимни илеретпес аргам чок» – деп чугаалады.

П.С. Серен авазы амгы үеде чок-даа болза, өөрүп четтиргенин илередирге, Мөңгүн-Тайга чурттуг Тыва Республиканың чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү Галина Доңгаковна Мунзуктуң 1972 чылда бижээн «Авамга» деп шүлүүн (аялгазын Тыва Республиканың Композиторлар эвилелиниң кежигүнү Калбак-оол Сотпаевич Салчак бижээн) сактып келдим.

Г.Д. Мунзук база 9 ажы- төлдүг чораан Маадыр ие-дир. Ажы-төлүн азырап өстүрүп, эртем-билигге чедирип, өглеп-баштааш, амыдыралче шын орукту айтып бээрге, олар эки чурттап чоруурунга чоргаарланып, авазынга тураскаадып, четтиргенин илередип «Авамга» деп шүлүүн бижээни ол боор. Ынчангаш бо ырыны П.С. Серенниң авазынга, бодумнуң авамга болгаш көрүкчүлерниң аваларынга тураскаадып, Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы, авторнуң өөнүң ээзи Владимир Серен баянга ойнап бээрге, «Авамга» деп ырны күүсеттим. Шүлүк бо чылын 50 харлаар, сөстери частына берген чадавас.

Хаяалыг хүн өртемчейге
турбаан болза,
Хайымныг иш амыдырал
турар деп бе?
Хайыралдыг авам чаяап
кагбаан болза,
Хамааты бооп чоргаар
чурттаар шаам бар бе?

Авам аазын эмген болгаш,
кадык-шыырак,
Ажыл-ишке холум дыңзыг,
шалып чор мен.
Дажыг хем-даа оруумну дуй
моондактаза,
Дадай дивейн чара чүткүп
кеже бээр мен.

Ынчаар мени бүгү чүүлге
өөредип,
Ынакшылым, сүмелекчим
болуп чордуң.
Сени йөрээп, эки күзел
күзевишаан,
Четтиргеним илередийн,
ынак авай.

Сергей ОЮН.