Чоннуң ужур чаңчылы
Амгы үеде бойдустан алдынган, чайгаар бүткен эмнерниң үнези улгаткан. Улуг хоорай чурттакчыларының бойдусче чоокшулап, тайга-таңдының буянын дилеп, эм-дом үнүштер болгаш аржаан суглар-биле кадыкшылын быжыглаар чоруу чаңчылчаан.
Аржаан деп сөс «ыдык» азы «эм суг» дээн уткалыг. Тыва улустуң ужур-чаңчылдарында кижи аржаанга чүгле кадыкшылын быжыктырар эвес, а сагыш-сеткилин арыглаар. Өгбелеривис кончуг аржааннаар улус чораан. Аржаан быжа бээрге-ле, аъттаныптарлар. Чер четпес кижи болза, аржаанны чаладып алыр. «Аржаан чалаары» дээрге-ле ,ужур-чаңчылдарны сагывышаан эм сугну савага дозуп алыры болур.
Тыва чонда суг – онзагай оран. Өбелеривис бичии дамырак-даа, кара суг-даа, улуг хем-даа, аржаан-даа ээлиг деп бүзүреп чораан. Оларны кандыг-бир дириг амытан дүрзүлүг болур дээр. Улуг улустуң чугааларындан ап көөрге, суг ээлери колдуунда чазык-чаагай, чараш болур. Чүге дизе оларны диригжиткен, ыдыктаан, онзагайлаан таварылгада сугнуң ээзи шак-ла ындыг чаагай овур-хевирни бодунга сиңирер. Бир эвес суг ээзин тоомчага албайн, ыдыктап, сүзүктевес болза, ооң дүрзү-хевири, сагыжы дошкун болур дээр. Ынчангаш аржаан ужурлары кайгамчык ханы уткалыг. Аржаан девискээринге сагыыр хоругларның кыска даңзызын көрээлиңер:
- аржаанның шуут чанынга өг, майгын, чадыр тикпес;
- аржаан девискээринге үнүш чулбас;
- аржаан чанын бокталдырбас;
- аржаан бажынче кылаштавас;
- аржаанга хеп чугбас;
- аржаан суунче акша-көпеек октавас;
- аржаан чанынга улуг шимээн, чогуш-кырыш үндүрбес, арага-дары ижип болбас;
- аржааннап келген кижи агын-көгүн баглап, аъжы-чемининиң дээжизин аржаан ээзинге сөңнээр;
- аржаандан чоруп тура, ооң девискээрин аштап-арыглаар;
- аржаандан чоруп тура, ооң ээзинге четтиргенин илередир.
Амыдыралдың судалы болур улуг хемнерни, кара сугларны, аржааннарны, дамырактарны тыва кижи ыдык кылдыр көрүп, суглар бажын кадагалап, ыдыкшыдып, йөрээп чораан. Өгбелеривистиң чаагай чаңчылдарын утпайн, салгалдарывыска буянныг эм-дом аржааннарывысты кадагалап, дамчыдып берээлиңер!
Буян-кежик кыйгырар
Мен 5 чыл бурунгаар Моолда аржаанга барып чораан мен. Улуг кырган бодум, оон дыка хөй эки ужур-чаңчылды билип алгаш келдим:
- Аржаанче чук сава сукпас,ажыглавас, хоржок, аржаан бужартай бээр дээр, хүн караа эрттирбес, хей дижир. Боттары аажок кылын, сыптыг шил стаканнарлыг боор улус чорду, хрусталь-даа боор.
- Чанып чоруурда калбак моол шайларга аржаанны сиңирип, чалап алыр, оон чигирге база. Аржаанга кээп кирбээн дөргүл-төрелинге үлеп бээр чаңчылдыг.
- Аржаан чалаарда, кылын шил, улуг боор (5-10 литр), аксы тар, шил көгээржикке кудуп алырлар.
Мен чук шилге (кола) аржаан чалап алырымга, “ХОРЖОК...” дээр чорду. Эм болбас, хүн дегбейн турар, чук савалар хүннүң чылыын эрттирбес дидир.
Ол чоннуң боттарының сагыыр дүрүмнери хөй чорду. Чижээ, хоорайга автобус доктаамынга аныяк, шыырак оолдар кырганнарны кужактааш,автобусче киирип каар эки чаңчылдыг. Бок аштаарын база “БУЯН-КЕЖИК КЫЙГЫРЫП АП ТУР МЕН” деп чугаалажыр чорду.
Чайын аржаанга дыштанып турар чонувуска:
Улаатай - Өвүрде (чартыктаан, ханының базыышканы улуг, экзема, баар, ижин-шөйүндү аарыгларынга дузалаар.)
Уургайлыг (Арголик) - Таңды кожуунда (хондроз, чүс, чартыктаан улуска эки)
Маңнайлыг- Таңды кожуунда, сөөк-даяк, давлениелиг, ажы-төл чок улуска дузалаар).
Ак-Хайыракан - Эрзин кожуунда- изин-шойүндү, чустерге дузалаар
Чүрек-Дөргүн - Каа-Хем кожуунда. (чүрек дамырларынга, давление, бажы кемдээн улуска эки)
Сарыг-Хөл, Кара-Суг, Ажыг-Суг - Чаа-Хол кожуунда - гастрит, хоочураан баар арыы, сарыг, чигир арыы, анемияга эки.
Тарыс - Тере-Хөл кожуунда (нерви, оорга , чүс, херээженнер болгаш кеш аарыынга).
Шивилиг - Бай-Тайга кожуунда, нерви, бронхит, ажыл-төл чок улуска дузалаар, ангиналыг, гастриттиг улуска дузалаар дээш оон-даа өске хөй-хөй аржаанар бар.
Социал четкиде “Тываның
аржааннары” (Аржааны Тувы) бөлүктен белеткээн.