Авамга
Хаяалыг хүн өртемчейге турбаан болза,
Хайым-иштиг амыдырал турар деп бе?
Хайыралдыг авам чаяап калбаан болза,
Хамааты бооп чоргаар чурттаар харыым бар бе?
Авам аазын эмген болгаш кадык шыырак,
Ажыл-ишке холум дыңзыг кежээ чор мен.
Дажыг хем-даа оруум дозуп моондактаза,
Дадай дивейн чара чүткүп кеже бээр мен.
Ынчан мени бүгү чүүлге сорук киирип,
Ынаныштыг даянгыыжым болуп чордуң.
Сени өөртүп, эки сөстер сөглевишаан,
Четтиргеним илереттим, ынак авай.
Галина Мунзук.
Ие кижиниң бистиң чуртталгавыста кылган херээ канчаар-даа аажок санап четпес. Чаш төлдү бодунуң иштинге хөй айлар иштинде шыгжап келгеш, чырык өртемчейге чаяап божааш, бүгү чуртталгазы төнгүже өстүрүп, кижизидип, эртем-билигге, ажыл-ишке чедирип, өглеп-баштап калгаш-даа, ажы-төлү, ооң соонда уйнуктары дээш сагыш салып, оларга ооң ынакшылы кажан-даа өшпес. Каш-даа харлыг болзувусса, биске иениң чассыдыы, сүмези үргүлчү херек апаар. Бо дээрге ие кижиниң дугайында чылыг, чымчак каш-ла сөстер-дир. Ие кижиниң ажы-төлүнге өөреткен, чагып-сургап чораан сөстери кезээ мөңгеде артып калыр. Ол дээш бис чуртталганы чурттап уламчылап, ажы-төлүвүстү аваларывыстың өөредип кааны-биле кижизидип өстүрүп чоруур бис.
Аваларны анаа эвес алдын хүнге дөмейлеп, деңнеп чугаалаар бис. Хүн Чер бөмбүрзээнге эң-не чоок турар сылдыс болур. Хүн чырык өртемчейде эң-не күштүг херелдениишкинниң, чырыктың болгаш чылыгның үнер дөзү болгай. Хүн чок болза, оът-сиген-даа үнмес, дириг амытаннар, бис-даа чурттап чорбас бис. Бо болза тыва чоннуң мерген угаанының чечен сөзү. Кижиниң быжыг кадыкшылы, тодуг чуртталгазы, буянныг кежии Хүнден, авадан хамааржыр деп бурунгу ада-өгбелеривис санап чораан. Аваларывысты алдын хүнге-даа, аа сүдүн арыг аржаанның ак-көк суунга-даа дөмейлеп, ырыларда, шүлүктерде-даа алгап-йөрээп турар бис.
Мээң авам Долаан Дадар Седип уруу 12 ажы-төлүн чырык чер кырынга бодараткан, оларның аразындан 4 ийисти хары угда божаан. Ол Таңды кожууннуң «Коммунизмниң херели» колхоз, совхозтуң тургузукчузу, 65 харлыынга чедир «Шанган» фермазынга инек, бызаа азырап чораан. Кочетов суурнуң хой чуур огород чоогунга казанак бажыңга чурттавышаан, ачам-биле ногаа тарып, өстүрүп, Оңгар-Ховуга тараа шыгжаар складынга чурттап, таңныылдап, хой кыргып, хойлар төрүлдезиниң үезинде сакманщиктеп, бөдүүн, берге ажылдарга хөөкүй авам ажылдап чораан. Авам шак мындыг бөдүүн ажылдарга хүндүлүг дыштанылгаже үнгүжеге чедир ажылдааш, дыка хөй өске херээжен чон-биле кады улуг шаңнал-мактал-даа албайн чораан.
Чараш шүлүктүң тывылганы
Галина Мунзук база 9 ажы-төлдүң иези, ону база Маадыр ие деп болур. Ынча хөй чаштарны бут кырынга тургузуп каары белен эвес болгай. Ол алдарлыг башкы, орус дыл болгаш литература башкызы. Ооң ажылы база чымыштыг. Галина Доңгаков- на — Тыва Республиканың Чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү. Шүлүктен аңгыда, дыка хөй номнарның автору. Ол «Авамга» деп ырының сөзүн бижээн.
Ырының аялгазын композитор Калбак-оол Салчак чогааткан. Ол Тываның композиторлар эвилелиниң кежигүнү, ТР-ниң культуразының алдарлыг ажылдакчызы. 30 ырының автору.
Олар кайызы-даа Мөңгүн-Тайга кожууннуң алдарлыг кижилери. Галина Доңгаковна чырык чер кырындан чарлып чоруткан-даа болза, ооң бижээн чараш шүлүктерин чону хөйү-биле номчуп, ырлап-даа арткан. Ынчангаш Галина Доңгаковна биле Калбак-оол Салчаковичиге четтиргенимни илередип, мөгеер-дир мен.
Тыва улустуң үлегер домаанда «Аът өлүр, баглаажы артар. Ада өлүр, оглу артар» дээри анаа эвес сөстер-дир. Төөгү уламчылаар. Шүлүкчү чок-даа болза, шүлүү артар дээни-биле дөмей. Галина Доңгаковнаның шүлүү артып, ыры болуп хуулуп чоруур. Ооң шүлүүнге бижээн «Авамга» деп ырыны чамдык аныяктар сонуургап эгеледилер. Тожу кожуунда хөгжүм башкызы «Авамга» деп ырының фонограммазын бижидип каарга, ол черниң аныяктары дыка чараш ырлап чоруурлар. Аяс Андреевич ыраажы кыстың «Авамга» деп ырының күүселдезин база менче чорудуп берген.
/ Сергей ОЮН, Таңды кожууннуң Төлээлекчилер хуралының депутады.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №48 2025 чылдың декабрь 11