Аяк шайны аартап ора...

ТОС ЧҮЗҮН МАЛЫВЫС

Теве дугайында

Теве шуут онзагай мал. Ол элезинниг болгаш хараганныг черлерге чурттаар. Теве колдуунда Моолда, Турцияда, Ортаакы Азия болгаш араб чурттарында өзүп турар.

Бистиң Тываның девискээринде теве база бар. Олар Эрзин база Тес-Хем кожууннарында, Кызыл кожууннуң Баян-Кол, Ээрбек, Улуг-Хем кожууннуң Хайыраканда доктааган.

Тевеге улуг чүък чүдүрер, мунуп ажыглаар болгаш эъдин, сүдүн, дүгүн алыр.

Тевениң хевири мырыңай тускай: бедик, ийи мөгенниг, улуг-ла карактарлыг, думчуу таңдаш, кезээде кегженип чоруур. Өңү колдуунда хүрең, куу, чамдыкта кызылгыр-даа болур. Тыва улус болза, тевени они ийи чылдың амытаннарының дүрзү-хевирин сиңирген дың чаңгыс мал дээр. Ынчангаш теве аңаа кончуг чоргаарланыр.

Тевениң кол чиир чеми – хараган. Сугну бир ижип алгаш, каш-даа хондур тоовас. Аштаачал эвес. Изиг черге шыдамык, элезинниг ховуга бодун шыдамыккай алыр.

Тевени бужургандырбас. Ол алызындан каржы мал болур. Ажына бергенде, кижиниң арнынче чараазын шуут-ла бүлгүрүптер.

(Т.С. Ондарныы-биле)
Г. Сундуйнуң «Улусчу ужурлар» деп номундан.

************************************************

ТЕВЕ МАЛДЫҢ АТТАРЫ

Теве – ниити ады.
Эңгин – кыс теве, төрүүр теве.
Бодаган – тевениң оглу, назыны бир харга чедир. Эр бодаган, кыс бодаган болур.
Дорум – бир хар ажа бээрге, дорум апаар, ону ийи харга чедир эр дорум, кыс дорум деп адаар.
Тайлак – хунан чеде берген азы ийиден үш харга чедир назылыг, ынчангаш эр тайлак, кыс тайлак дижир.
Дунгуш теве – үш харлыг болгаш бир-ле дугаар төрүүр кыс теве. Адаар ылгалы мындыг: дунгуш теве төрүптерге, эңгин теве апаар азы оолдуг теве.
Адан теве – назыны үш харлаан болгаш чазап каан теве болур.
Буура – назыны үш хар чеде берген болгаш чазаттынмаан, үрелиг азы бүдүрүкчү мал болур. Бир кодан тевеге бир буура чоруур.
Чедишкен теве – дөрт хардан ыңай назылыг теве.

*********************************************

СЫЫН БИЛЕ ТЕВЕ

Тоолчургу чугаа

Теве суг ижип чыдырда, Сыын келгеш, Тевениң улуг чаагай мыйызын ачылап-тыр:
– Чаа, Теве, мен даарта улуг чыышка баар дээш силернин мыйызыңарны ачылап келдим. Даарта эккеп бээр мен – деп-тир.
Теве улуг чаагай мыйызын экииргеп Сыынга ачыладыпкан.
Теве даартазында Сыынны манап-ла, манап-ла турган. Сыын келбээн. Теве ол-ла хевээр мыйыс чок артып калган чүве иргин.

****************************************************

ТЕВЕ ЧАРЫН КӨӨР

Төлгелээр чүвеге чарын салырын тыва улус бурунгудан ажыглап келген.

Аңнаарда, чорук чогуп, олчалыг болурун баш удур чарын салып төлгелээр, мал-маган чиде бергенде, ыяап-ла чарын көөр кижилерни сураглап чорааш, барып чарын салдырар чораан.

Чарынны кижиден артык теве база көөр дижир чораан. Улуг кижилер аарып-аржааш, чыдып бергенде, ооң чоок кижилери тевени чедип эккелгеш, соңгу чүкче көрүндүр чыттыргаш, чарынны отка өрттеткеш, тевениң караанга чедиргеш, аңаа көргүзер. Бир эвес аарыг кижи удавас сегий бээр болза, ол анаа шөлээн кегженип, кижилерже өөрүшкүлүг көөр. Бир эвес аарыг кижиниң байдалы бергедеп, ыңайлай берген болза, тевениң карааның чажы төктүп баткылааш, бажын чайып каар.

Дамба-Сюрюн Окай-оолович Ховалыг (1920). Таңды кожууннуң Межегейге 1987 чылдың февраль 23-те бижиткен)

«Тыва улустуң мифтери болгаш тоолчургу чугаалары» деп номдан.