Россия Федерациязының Конституциязының хүнүн уткуштур Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентизиниң) Айыыл чок чорук болгаш корум-чурум талазы-биле хораазының (комитединиң) даргазы, тускай шериг операциязының киржикчизи Аяс Санчатка Үндезин хоойлу дугайында айтырыгларны салдывыс.
— РФ-тиң Үндезин хоойлузунуң дугайында номчукчуларга таныштырып көрүңерем, Аяс Сергеевич.
— 1993 чылдың декабрь айда бүгү чоннуң референдумунга хүлээп алганы Россия Федерациязының Конституциязы бистиң эргелеривисти болгаш хостуг чоруувусту камгалаарының талазы-биле чугула магадылал болур. Ынчангаш бүгү-ле ажыл-херектеривисти ооң-биле доктаамал шүүштүрүп чурттап чоруур бис.
2020 чылда Россияның Үндезин хоойлузунче элээн өскерилгелерни киирген. Ону кылырын чыл санында өскерлип турар амыдыралывыс негеп келген. Өскерилгелер күрүне амыдыралының янзы-бүрү талаларынга, ооң келир үезинге болгаш тодаргай кижи бүрүзүнге хамааржып турган. Бо конститусчу ажылды кылып чорутканының чылдагааны– чурт келир үеде бүзүрелдиг бурунгаарлаары-биле сөөлгү чээрби чылда чедип алдынган политиктиг болгаш социал-экономиктиг эки түңнелдерни Үндезин хоойлуга быжыглаары болган.
— Чурттуң Конституциязының онзагай талазы чүдел?
— Үжен бир чыл бурунгаар хүлээп алганывыс Конституция бодунуң онза чугулазын болгаш хөй талалыын күрүне амыдыралында көргүстү. Ооң нормалары үении-биле дүгжүп турар болгаш, адырлар аайы-биле хоойлужудулганы өскертир, чугула социал болгаш экономиктиг айтырыгларны шиитпирлээр, бодунуң бот-догуннаан чоруун камгалаар болгаш делегейде улуг күрүне болуп артар аргаларны берип турар. Чуртувус чоннары Конституцияның тодаратканы кол принциптер болгаш үнелиг чүүлдер долгандыр эптиг-демниг сырый каттышкан. Ол дээрге бистиң күрүневистиң төөгүлүг чедиишкини, ооң чылдан чылче сайзыралының үндезини болур.
— Россияда хөй нация чоннарның онзагай бүдүштүг культуразын Конституция камгалап турар. Бо талазы-биле бодалыңар кандыгыл?
— Ийе, российжи Үндезин хоойлуда ындыг эки чүүлдер бар. Ынчап кээрге бурунгу тыва культуравысты, чараш дылывысты демниг камгалап, ону улам сайзырадып, келир салгалга арттырары – боттарывыстан хамааржыр.
Тыва Россияның составынга эки тура-биле каттыжып киргенинден бээр 80 чыл оюн бо чылын демдеглээн. Ол база онза төөгүлүг болуушкун болган. Чоннуң ынчангы төөгүлүг шиитпири Тываның материалдыг болгаш угаан-бодал хөгжүлдезинче улуг орукту ажыткан. Эрткен сезен чыл дургузунда республикага мурнунда туруп көрбээн социал-экономиктиг болгаш культурлуг чаартылгалар болган.
Амгы-даа, совет үеде-даа күштүг турган конституцияларның нормаларын тыва чон амыдыралында чөптүг ажыглаан, ажыглап чоруур-даа ышкажыл.
— Тыва Республика улуг Россияның составында эки сайзырап чоруур деп бодалга каттыжар силер бе?
— Хөгжүлдениң бары чигзиниг чок. Чурттакчыларның хей-аъдын чылдан чылче сайзырал, депшилге көдүрүп турар. Бис, шынап-ла, Тываның бүгү талалыг чедиишкиннеринге чоргаарланып чоруур бис.
Сөөлгү чылдарда Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге улуг идигни тускай программа берген. Ону Россияның Президентизи Владимир Путинниң саналы-биле бо чайын 2030 чылга чедир узаткан.
Чыл санында экономикаже инвестиция көвүдеп, хөй санныг социал болгаш инфраструктурлуг төлевилелдер боттанып турар. Үлетпүр, көдээ ажыл-агый, өөредилге, кадык камгалал болгаш культура адырларында, тудуг болгаш орук комплекстеринде эки көргүзүглер сөөлгү чылдарда хөйү-биле чедип алдынган.
Федералдыг программалар болгаш губернатор төлевилелдери чылдан чылче үре-түңнелдиг боттанмышаан. Бо бүгү чедиишкиннер Тывага эки келир үени оштап турар. Регионнарның-даа, чурттуң-даа хөгжүлдезин Россияның Конституциязы ыяк магадылап турар деп чүвени маңаа чугаалавас аргажок.
— Россия бодунуң девискээриниң бүдүн турарын болгаш ону үреп болбазын хандырып турар деп Конституцияда бижээн. Силер, тускай шериг операциязының киржикчизи кижи, аңаа хамаарыштыр чүнү чугаалап болур силер?
— Боттарының чоннарының 2022 чылдың сентябрьда эрткен референдумнарының түңнелдери-биле Донецк биле Луганск улус республикалар, Запорожье биле Херсон областар эки тура-биле Россияның составынче каттыжып кирген. Ынчап кээрге Россия бодунуң чаа девискээрлерин Конституция нормалары ёзугаар камгалаар апаар. Тускай шериг операциязының кол сорулгазы – Донбасс болгаш чаа областарда чурттап чоруур сая-сая чуртташтарывысты украин геноцидтен камгалаары апарган.
ТШО-да чаңгыс чер чурттугларывыс киржип турар. Ол дээрге маадыр кижилер-дир. Ада-чурт камгалакчыларының тураскаалын ханы хүндүлээрин, шын төөгүнү камгалап-кадагалаарын база чурттуң Конституциязында көрген.
Операцияда киржип турар шериг кезектеринге гуманитарлыг ачы-дуза чедирилгези республикада боттанып турар. ТШО киржикчилеринге, оларның өг-бүлезиниң кежигүннеринге элээн чиигелделерни болгаш социал деткимчелерни регионалдыг хоойлужудулгаже Дээди Хурал киирген.
— Чиигелделерни болгаш социал деткимче хевирлерин тодаргай адап болур силер бе?
— Чижээ, ТШО киржикчилериниң 150 аът чедир күштүг автомашиналарын транспорт үндүрүүнден хостаан. Хуу бажың-балгат тудуп алыр сорулгалыг чер чок киржикчилерге чер участогун чурттап турар черинден бээрин хоойлуда көрген. Дайындан келген улус мурнунда ажылдап чораан албан-дужаалынга катап ажылдаар эргелиг болу берген. Тускай шериг операцияга киржип тургаш, амы-тынын маадырлыы-биле берген улустуң өскүс-чавыс арткан ажы-төлүнге чуртталга бажыңнарын мурнады бээр болу берген. Бо дузаны акша-биле база ап болур. Мындыг хевирлиг өске-даа чиигелделер болгаш социал деткимчелер республикада бар.
— Россияның чаа регионнарын деткиир улуг ажылда республика база киржип турар болгай…
— Луганск Улус Республикада кожуун төвү Свердловск сөөлгү ийи чылда Тываның төрел хоорайы болу берген. Ук төптүң чамдык социал объектилерин республика бодунуң күзели-биле септеп-селээш, хүлээткен.
Делегейде дүшкүүрлүг байдал хевээр артпышаан. Ону кадыкшыдар дээш, Россияның хүн бүрүде кылып чорудуп турар могаг-шылаг чок ажылын АКШ-ка төөреткен чамдык барыын чурттар хүлээп көрбейн, харын-даа нарыыдадып турар. Ынчалза-даа чуртувустуң тайбың дээш кызымак ажылы кошкавайн турары биске билдингир. Оларның бир херечизи – Донбасс биле чаа ийи областы бүгү талалыг деткип чоруурувус болур. Тыва база улуг үүле-херектиң кыйыында турбайн, өске-даа регионнар-биле деңге ажылдап турар.
— Россияның Конституциязының хүнүнүң бүдүүзүнде чаңгыс чер чурттугларыңарга чүнү күзээр силер, Аяс Сергеевич?
— Чаңгыс эвивис, хүн бүрүде бүдүрүкчүлүг күш-ажылывыс болгаш конститусчу нормаларга хүндүткеливис чуртувустуң моон-даа соңгааргы хөгжүлдезиниң дөзү болур. Россияның Конституциязының хүнү-биле бүгүдеге байыр чедирип тур мен! Сеткилим ханызындан силерге, чаңгыс чер чурттугларымга, быжыг кадыкшылды, аас-кежикти, менди-чаагай чорукту, даартагы хүнге бүзүрелди болгаш Ада-чуртувус дээш чаа-чаа чедиишкиннерни күзедим!
С. ЛОПСАН чугаалашкан.
Чуруктарны интернет четкизинден хоолгалаан.
“Шын” №95 2024 чылдың декабрь 11