(Авамның чугаазы)
Күс. Тараа быжар чоокшулай берген. Ынчан бистиң аалывыс Ак-Кара-Суг-Аксы деп черге чыткан. Ол хүн бистиң аалывыста дүк-түмен чон улуг-аныяа чок хөлзеп турган. Чүге дизе эртен Чадаананың Белдир-Шыгынга чыскаал болур. Орта кедер идик-хевин даарап, аът-хөлүн, аъш-чемин белеткээн улус – дүвүренчиг-ле чүве. Аал бүрүзүнден быжырган, дүлген хой эъдин, кыскан быштакты, тыва хойтпак арагазын чыскаалга чыып, белеткээн турган.
Мен ынчаарда он алды харлыг мен. Бодум хуумда база-ла девидеп тур мен. Чаа торгу тонумну, хөм сапыктарымны кедипкеш, кыдат көрүнчүкке көрдүнер-даа мен. Эң-не багай хөөн карартыр чүве: аъттар чок. Аъттарывыс аалдан ырак дагже үне берген. Чаңгыс арткан аът-биле ачам хоюн кадарып чоруур.
Чыскаалче канчап хөлге чок чоруур боор! Уругларга ушкажып алыр дээрге, улуг-ла кижини оолдар кыжырый бергей-ле. Даарта аалдың хамык улузу дооза чыскаалче чоруптар. Олар Чадаанага баргаш, мөге хүрежи, аът чарыжы көөр, чыскаалдаар, а мен... деп бодап кээримге, дагда аъттарымче чадаг-даа болза, халыпсаам келир. Ынчап-ла аайын тыппайн муңгарап турумда, экизи көрген, аалга Садык акым аъттыг халдып келди. Аңаа аъттар аалче бадырып алыйн деп чугаалааш, ооң аъдын мунупкаш, сагыжым арта сергей берген, дагже халдыптым.
Мөзүр-мөзүр хаяжыктарлыг дагдан аъттарымны тып алгаш, аалче углап бадыптым. Дагдан дүжүп баткаш, ховуну куду бадып орумда, күстүң караңгы имири кара паш дег хавыктай соп келди. Караңгы-биле кады соок, шыксыг агаар ховунуң иштинче, кедеңгилээн оор дег, чоорту союп кирип келди.
Караңгы имир дүжүп кээрге, аалдарда улустуң чугаалажып турары Хову-Аксының аът даваны дужаар, чаш уруггулаштыр ыглаар азаларының дугайында анчыг бодал сеткилимге кире дүштү. Ынчалза-даа бодумну туттунуп, эртенги чыскаал дугайында, аңаа өске аалдардан келир эштеримниң дугайында хөйнү бодаарын кызыдып чорумда-ла, хоржок. «Аза келзе-даа, канчаптар деп? Чогум ону ындыг-мындыг деп караа-биле көрген улус чок боор чорду чоп? Азыг-диштиг коккаарак эвес, ол таан кайын кижиниң эъдин диригге-ле үзе-чаза соп чий бээр деп? Улустуң чугаазында ол сөөскен сыптыг кымчыдан, кызыл харагандан, сарыг сыптыг кестиктен коргар дээр болчук. Кедерезе, кызыл сыптыг кымчым-даа бар-ла-дыр» деп боданып чор мен.
Ынчап чоруп орумда, бир-ле черде чүве-даа эткен ышкаш. Топтап дыңнаалаарымга, бир-ле билдинмес дылдыг чүве хөй-ле янзы чугааланган ышкаш болду. Кижи бе дээрге, кижи база эвес, мал эткен бе дээрге, ынчаар «чугааланыр» мал кайын бар боор. Че, бо-даа улустуң чугаалажып турар азазы бо-ла-дыр. Кайыыртан кээр ирги? Артымдан бе азы мурнумдан бе?
Кызыл сөөскен кымчым сывын холга так быжыглай ораап, карактарымны бар-ла шаанче хере көргеш, долгандыр көөрүмге, чүү-даа көзүлбес. Сактырымга, аксы-мурну көзүлбес кара тамы иштинде чүве-биле дөмей-ле. Караамны чара көрүптеримге, хей-ле харын сырын кирип, ажыңайны берди.
Элээн болганда, база-ла элдеп-чиктиг үннүг амытан алгыра берди. Ийи чарным аразын куду соолаңайнып бады барды. Бодаарымга, ол артымда келген ышкаш. Аъттарым девидеп, киргиревейн-даа, анаа халчып орлар. Мен караңгыда аалче барган орукту көрбес-даа болзумза, аъттарым ону черле часпас деп чүвени эки билир мен. Аъттарның маңы улам ылгын апарганындан аалдар чоокшулап орар деп чүвени эскерип, корткан чүрээм чоорту намгарап келген. Ынчап чорумда, «мак-мак» дизе-ле, демги «азам» артымда келди! Ооң кизирээн даажындан сактырымга, ооң даваннары санап четпес хөй, а дурту чииртим-не узун кылдыр сагындырып келди. Чүү-даа болза болгай-ла дээш, хеп-хенертен сөөскен сыптыг кымчым көдүргеш, дап бербишаан, хая көрнүп келдим. Караамга бүзүревейн барып-тыр мен: он шаа өшкүлер эдерген хунажык анай менче көрүп алган, «мак-мак» дивишаан, билдинмес тодулааш, дылынга «чугааланы» каапты. Азалар дээн чүвем бо ышкажыл.
Амыраанымны чүге деңнээр боор! «Макылаан сени-даа, ам-даа чаш хиреңде кончуг хуна-даа ышкаш» деп, хунажык анайны бүдүү иштимде чаптап кагдым. Ам оларны харын өөрзүне берген халдып ор мен.
Баштайгы аалдың коданы-биле эртип чыдырымда, четтиргенин илередири ол ийикпе азы байырлажыры ол чүве бе, хунажык анай макыладыр эде каапкаш, каш өшкүзүнүң соонче углай кизиредип чорупту.
Амдыы кортканым-даа чок, коргуп-иргип-даа чорааш болза, аъттарымны тып алганымга өөрүп, аалче артында-ла химиренип ырлавышаан, челзиптим.
Өгге кирип келиримге, чырык, чылыг, чемзиг деп чүвези кажангызындан-даа артык болду. Улузум эът дүлүп, быдаа хайындырган, шайлаан олурлар.
Ховужук-Аксынга таваржып турганым «азалар» дугайында авам, ачам, акым сугларга хөөреп бээримге, олар каттыржып шаг болдулар. Меңээ ол өшкүлерниң канчап таваржы бергенин олар база чугаалажы бердилер.
Дагга оъттап чорааш, өөрүнден астыгып калган хунажык анайлыг каш өшкү мээң шимээнимден мени тып келгени ол чүве-дир. Аскан өшкүлер кижи даажы дыңнааш, дуза дилеп маңнажып олурган, а хунажык анай оларның соондан баагайнып кел чорааны ол чүве-дир.
Сентябрь, 1984 ч.
Зоя БАЙСАЛОВА,
Россияның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
“Шын” №80 2024 чылдың октябрь 19