Тываның эм-дом шынарлыг хөлү Дус-Хөлде дыштанып келген чонга эки ачы-дуза чедирип турар пансионаттарның бирээзи «Онзагай» пансионат деп дыңнааш, аңаа турумчуп алган бис. Арыг-силиг өрээлдер, аъш-чем белеткээр кухня, ында соодукчу, хөлге кирген соонда, чунар чылыг суглуг душтар база дыштанып, эмненип-домнанып келген кижилерге өске-даа ачы-дуза чедирилгези бо пансионатта багай эвес болду.
Пансионаттың ээлери эвилең-ээлдек аажы-чаңныг, ажылгыры кончуг дээрзин дораан-на эскерген мен. Кайызының-даа эртежизи аажок. Эртен эрте-ле душтарны арыглап чууру, пансионаттың девискээрин аштаары, аъш-чем хайындырып ижеринге херек арыг сугну тускай бактарга машиназынга сөөртүп эккээри, ыңай-бээр баар чорук-херээ дээш кылыр ажылы-ла хөй. Оларга оолдар, уруглар дузалажып турар.
Пансионаттың ээлери келин айтырып чорупкан, олар хөй ажы-төлдүг, азыраан уруглары база бар деп дыштанып турган кижилер бир кежээ чугаалажы бергеннер. Ам-на харын пансионаттың ээлериниң дугайында сонуургап, оларның-биле ужуражыр деп бодап алган мен.
Севээн болгаш Рада Ооржактар-биле чугаалашкаш, бо ада-ие ачы-буянныг кижилер-дир деп билдим. Боттарының ажы-төлүнден аңгыда, төрелдериниң өскүс арткан уруг-дарыын болгаш өскүстер бажыңнарындан уругларны азырап өстүрген ада-ие болдулар. Боттары база хөй ажы-төлдүг ада-иелериниң оглу, кызы. Севээн Кертик-ооловичиниң кады төрээннери шупту – 9, Рада Аракчааевнаның – 7. Боттарындан бичии дуңмаларын ажаап-тежээп өскеннер. Ынчангаш оларга ажы-төл азырап өстүрери кажан-даа аартык эвес. Севээн Кертик-ооловичиниң угбазы чок апаарга, ооң ийи уругларын азырап өстүргеннер. Оларның кайызы-даа амгы үеде өг-бүлелиг, кайызы-даа оолдуг, кыстыг. Севээнниң төрел дуңмазы Сай-Даш Салчак Кызыл кожууннуң Кур чер сумузунда Чараш-Кыштаг деп черге чаңныкка соктуруп чок апаарга, кенни ийи уруу-биле арткан. Оларны база карактажып чоруурлар. Чаавазы Рада Аракчаевна чуржуларынга авазы ышкаш апарган. Оларның бирээзи Саян Салчак амгы үеде сайгарлыкчы, ооң өөнүң ишти Анюта эмчи. Аныяктар ийи ажы-төлдүг.
Рада Аракчаевнаның дуңмазы уруг чок апаарга, ооң ажы-төлүн база азырап өстүрген. Оларның бирээзи Эртине Сенди Шагаан-Арыгда чурттап, ажылдап чоруур. Эртинеден бичии дуңмалары Виктория биле Чаяан честези Севээн Кертик-ооловичиниң фамилиязын алган. Оларның долу ат-сывы Виктория Севээн-ооловна Ооржак, Чаяан Севээн-оолович Ооржак. Бо дээрге честези Виктория биле Чаяанга ачазы ышкаш эргим кижи апарганының херечизи-дир. Виктория ада-иезиниң чанында Межегей суурда чурттап, уруглар садында ажылдап чоруур. Чаяан өг-бүлелиг, оолдуг, кыстыг, дээди эртемниг, ТШО-нуң киржикчизи. Эң бичиизи Аяна Ооржак юрист болгаш башкы дээди эртемниг. Таңды кожууннуң бичии кыстарының «Бичии-мисс», улуг уругларның «Кызыл-мисс» мөөрейге киржип, шаңналдыг черлерин ээлеп чораан. Аяна амгы үеде Каа-Хем суурда чурттап, ажылдап турар.
Севен-оол биле Рада Ооржактар боттарының болгаш кады төрээннериниң өскүс арткан ажы-төлүн сагыш човангыр азырап өстүрүп чоруурун Межегей суурнуң чурттакчылары, Таңды кожууннуң эрге-чагырга органнары эки билир. Башкы эртем-билиглиг Рада Аракчааевна хып дээн аныяандан-на Межегей суурнуң бичии уруглар садынга ажылдап чорааны, бичии уругларны азырап өстүрер, кижизидер талазы-биле улуг арга-дуржулгалыы, Севен-оол Кертик-оолович «Межегей» совхозка кол инженерлеп, директорлап, совхозтуң баазазынга тургустунган көдээ профессионал-техниктиг курстарга башкылап, кижизидилге-биле харылзаалыг ажылдарга ажылдап чорааны, олар өскүс арткан дуңмаларын болгаш чуржааттарын эки кижилер кылдыр кижизидип өстүргени өскүстер бажыңындан уруглар азырап кижизидер өг-бүле болурун сүмелээр арганы Таңды кожууннуң уруглар кижизидилгезиниң талазы-биле органнарынга бергени чугаажок. Өскүстер бажыңындан уруглар азырап алыр деп чүүл сагыжынга безин чок чораан ада-иеге ол санал барык-ла чаңнык ышкаш болган. Өскүс-чаңгыс уруглар азырап кижизидери белен эвес дээрзин билир болгаш, таптыг боданып алыр-дыр деп шиитпирлээннер. Таңды кожууннуң өскүс уруглар айтырыгларының талазы-биле инспекторлары, Межегей школазының директорунга ажылдап турган К.К. Моңгуш болгаш өскелер-даа өскүс уруглар азыраар өг-бүлениң үүле-херээн шыдаар силер деп 2005 чылдан 2007 чылга чедир бүзүредип кээрге, чөпшээрежипкеннер. 2007 чылда баштайгы 6 уругларны өскүстер бажыңындан азырап алганнар. Оларны шилиир-даа хире эвес болганнар – шупту кээргенчиг. Өскүстер бажыңынга турган ажы-төлдү өг-бүле байдалынга чаңчыктырары, олар бот-боттарынга алышкылар, угбашкылар ышкаш хамаарылгалыг кылдыр кижизидери белен эвес болганы чугаажок. Ооң кадында уругларның чамдыызының кадыы база кошкак боорга, оларны эмнедири, кадыын быжыглаары база чугула. Дус-Хөлге «Онзагай» пансионатты социал камгалал органнарының деткимчези-биле ажыткан-даа чылдагааны ол. Оларның ажы-төлү бо пансионатка дыштанып, хөлге кирип чайлаарга, кеш, чүс болгаш тыныш органнары эмнеттинип, уруг-дарыгның мага-боду-даа быжыга бээр. Пансионатта ажыл-херээнге улуг оолдар, уруглары ээлчежип дузалажып турар, а бичиилери база ээлчежип дыштанып турар болдулар.
Ада-ие Севээн биле Рада Ооржактар-даа, оларның ажы-төлү-даа өскүс уруглар азырап кижизидер өг-бүлениң нарын оруун эрткеннер. Ооң белен эвезин болгаш өөрүшкүзү чүгле азыраан ада-иези, оларның уруг-дарыы билир. Севээн биле Рада азыраан ажы-төлүнүң дугайында чугаалап олура, чайгаар-ла «оолдарывыс, уругларывыс» деп адаарын магадап эскердим. «Ажы-төл өг-бүлеге өзерге, бот-боттарынга чайгаар-ла дузалажып, азыранчы бээр, ажылга-даа өөренир, ада-иези, биске-даа, чиик апаар – деп, Севээн Кертик-оолович чугаалады. – Баштайгы ажы-төлүвүс ам аңгы-башка өг-бүлелиг, боттары уруг-дарыглыг, ынчалза-даа бот-боттарын карактажып чоруур. Кызыл чоогунда Вавилин ээтпээнде бир уруувус бажың тудуп турда, тудуг материалдары садып алырынга акшазы чедишпейн баарга, кады өскен ажы-төлүвүс ону дыңнап кааш, акша чыггаш, материалды садып берип дузалашканнар».
Өг-бүле Межегей суурда ийи каът улуг бажыңныг, огородтуг, Дус-Хөл биле Алгый хөлдер аразында, пансионаттан ырак эвесте турлаглыг, ында чылгы мал, инектер тудуп турар. Хөй уруг-дарыы ажыл-ишке өөрениринге, чаңчыгарынга дузалал ажыл-агый дыка ажыктыг. Бажыңны-даа, турлагны-даа тударынга элээди оолдары боттарының шыдаар шаа-биле ачазынга дузалашкан. Севээн оолдарынга аът мундуруп, ажаап-тежээринге өөредип турар. Ажы-төлү малды ажаап шыдаар. Инектерни саар, малды аайлап ап билир. Тоску классчы оглу Аржаан Шивит аът-хөлге дыка эптиг болган. Кур-Чер сумунуң чылгычылары чарыш аъттарын мунарын бо-ла дилеп кээрлер. Оглу аът чарыжынга киржиксээр боорга, ада-иези удурланмааннар. 2024 чылдың Наадымынга улуг аъттар чарыжынга аъдын 8 дугаарынга Аржаан мунуп эккелген. «80 аът аразында эки көргүзүг. Чарыш аъдын анаа мунар эвес, ону башкарып билир болгай» деп Севээн Кертик-оолович чоргаарланып чугаалап олурду.
Уругларны херээжен кижиниң ажыл-ижинге өөредиринге Рада Аракчааевнаның авазы Эник-Кара Павловна Байыр-оол дыка дузалаан. Ол эне кончуг шевер, уругларны хеп даараарынга, аргыттынарынга өөреткен. Өг-бүлениң уруглары шупту дааранып, аргыттынып билир. Амгы үениң идик-хепти боттары чараштыр даарап, аргып алыр.
Оолдарны узаныр-чазанырынга өөредиринге Севээн Кертик-оолович ачазының ус-шевер чоруун дөзеп алганы база дыка салдарлыг болган. Ачазы Кертик-оол Чадамбаевич Ооржак малын Сүт-Хөлдүң Манчүректен Кур-Чер сумуга чедир сүрүп, көжүп келгеш, Чараш-Кыштаг деп черге өөн тиккен өгбе-дир. Чараш-Кыштагны амгы үеде Бурган-Изи деп адаар апарган. «Тиилелге» колхозту тургусчуп, Кур-Чер суурнуң бажыңнарын база тудушкан. Ооң боду туткаш, чурттап олурган бажыңы суурнуң Рабочая кудумчуда ам-даа турар. Ачазының чазаан стол, сандай дээш өске-даа эт-севин Ооржактарның өг-бүлези ам-даа эдилеп чоруур. Кертик-оол Чадамбаевич тыва шоочалар кылырының тергиин мастери. Ооң кылганы шоочаларны дүлгүүрү чокка кым-даа ажыдып шыдавас. Ачазындан салгап алган ус-шевер чоруун Севээн Кертик-оолович оолдарынга өөреткен. Межегейде бажыңының ийиги каътче чадазын, соңгаларының кастаактарын оолдары угулзалап сиилбип каастаан.
Севээн биле Рада Ооржактар өг-бүлезинде ажы-төлүн ынчаар ажыл-ишке өөредип чаңчыктырып өстүрүп чоруурлар. Уруг-дарыының дугайында чугаалап бээрин дилээримге, оларның аразындан кайы-бирээзин артканнарындан көскүлең кылдыр чугаалаалаксавас болдулар. Элээн ээрежиримге, уругларының чамдыызының дугайында чугаалап бергеннер.
Азырап алган уругларының эң улуу Дарина Хомушку. «Уруувус кончуг кызымак, салым-чаяанныг. Хову-Аксында техникумну дооскан, компьютер талазы-биле мергежилдиг. Ооң соонда Тываның күрүне университединиң информация факультедин дооскан. Даринаның дуңмазы, Ай-Херел Маадыр-оол оглувус Кемеровонуң көдээ ажыл-агый академиязында өөренип турар, келир чылын доозар» – деп, Рада Аракчааевна өөрүшкү-биле чугаалап олурду.
Ооржактарның база бир уруу Айлаана Сат чуртталгага чүткүлдүг, кончуг салым-чаяанныг, школага өөренип тургаш, янзы-бүрү олимпиадаларга киржир чораан. Боду-ла парикмахерге өөренип алган, элээди шаанда-ла бодунга акшаны ажылдап ап шыдаар апарган. Амгы үеде Улан-Удэде университетте өөренип турар, келир чылда доозар. Өөренмишаан, ажылдап турар. Бедик мергежилдиг мастер.
«Уругларывыстың шуптузун чугаалаар болза, төнмес тоожу боор ыйнаан – деп, Рада Аракчааевна чугаалады. – Олар өскен өг-бүлезинден ужуп үнзе-даа, ужуп чанып кээрлер-дир».
Севээн биле Рада Ооржактарның азырап өстүрген ажы-төлү, оларның уруг-дарыы-биле кады 40 ажыг. Буянныг ада-ие «Ажы-төл – чуртталганың чечектери» мөөрейниң дээди шаңналының эдилекчилери.
Ш. СУВАҢ.
Чурукту өг-бүлениң архивинден алган.
“Шын” №76 2024 чылдың октябрь 5