Сөөлгү үеде озал-ондактар дугайында коргунчуг медээлер интернет четкизинге дыргын тарай бээр апарган. Ынчангаш амыдыралывыста удаа-дараа болуп турар коргунчуг чүүлдер дугайында болгаш олардан канчаар оваарнырының дугайында бижикседим.
Чоокку үеде Сукпак сумузунуң девискээринге хой кадарып чорааш, частыышкынга таварышкан элээдилерниң бирээзи чок болган. Бир элээди уруг насос-биле ногаа суггарып тургаш, электри тогунга соктургаш, амы-тынындан чарылды. Ымыраа-сээк кирбезин дээш, соңгага немей кылып каан сетказынга даянгаш, каът бажыңнардан аңдарлып баткан чаш ажы-төл кайы хөй. Ыраккы Каа-Хем суурга эрги тудуг орнунга ойнап турган 11 харлыг бичии уругнуң кырынче бетон аңдарлы бээрге, чок болду. Улуг улустуң харыысалга чок чоруу-биле ажы-төлге хамаарыштыр болган озал-ондактарны бижиир болза, төнчү чок.
Сукпакта Боом дааның чоогунга болган болуушкунну көрээлиңер. Ооң мурнунда ол девискээрге шериг кезээ турган. Ук албан чери дүшкен соонда, ол черни кым-даа арыглап-аштаваан. Эрги, дадара берген ок-чепсек ам-даа ында чыдар. Оон бээр барык 30 чыл эрткен. А эрги демир-дес ам-даа ында чытпышаан. Ыраккы Каа-Хемде тудуг орнун кым харыылаар турганыл? Ол үеде ажылдап турган улустуң харыысалга чогундан чаш уруглар озал-ондакка таварышкан. Шак-ла мындыг озал-ондакка кымның-даа ажы-төлү таваржы берип болур.
Ынчангаш мындыг чүүлдер болдурбазы-биле ажы-төлдү чагып-сургаар, кичээндирери чугула: танывазы чүүлдерге дегбес, эрги тудуглар орнунче барбас, билдинмес хап-сава тутпас, чанынче безин чагдавас, оюп эрте бээр деп өөредир. Өске танывазы кижиден ада-иезиниң чөпшээрели чокка чүнү-даа албас. Танывазы улус-биле чугаалашпас. Бажыңының девискээринден ырадыр ойнаарда, ада-иезиниң чөпшээрели чокка чорбас.
Уругларга айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин сагыырынга дузалаар сүмелер:
Бажыңга: электри розеткаларынга болгаш чанагаш токтарга дегбе, чүге дизе электри айыылдыг; улуг кижи чокта соңгаларны болгаш эжиктерни ажыдып болбас; бижек, хачы, ине дээн ышкаш соок чепсек-биле ойнавас, чүгле улуг кижиниң чөпшээрели болгаш хайгааралы-биле оларны ажыглап болур; эмнер болгаш химиктиг бүдүмелдер-биле (аяк-сава чуур чүүлдер, «Белизна», «Дихлофос» дээн ышкаш чүүлдер) ойнава, чүге дизе олар хоралыг бооп болур; изиг печкаже чоокшулава, изиг хөнек, плиткага дегбе.
Даштыгаа: кудумчу кежерде, светофорнуң ногаан сайгылгааны чырый бээрин мана; ногаан чырык хып кээрге, оруктуң ийи талазынче хынамчалыг көргеш, айыыл чок болза, орукту кеш; танывазы улус-биле чугаалашпа, оон чүнү-даа алба, ындыг улус-биле кайнаар-даа барба; көөрүңге, чааш-даа ышкаш болза, чөпшээрел чокка кандыг-даа дириг амытаннарже чоокшулава, дегбе; машина оруунга ойнава; кудумчуда бок азы орукка чыткан кандыг-даа хапка дегбе.
Хөй-ниити транспортунга: машинага олурупкаш, камгалал курун кедип алыңар; хөй-ниити транспортунда туттунар черлерден ыяк туттунуп алыңар; машинаның көзенектеринден үнме; хөй-ниити черлеринге ада-иезинден салдынмас.
Интернет четкизинге: адыңар, адрезиңер, телефонуңар дээн ышкаш хууда медээлерни чүгле чоок эш-өөрүңер-биле үлежип болур силер; танывазы улус-биле интернет таварыштыр харылзашпас; чигзиниглиг айтыглар ажытпаңар; чиктиг чагаалар алган болзуңарза, ада-иезинге дораан чугаалаар.
Онза байдалдарда: уруг бүрүзү бодунуң болгаш ада-иезиниң долу ат-сывын база чурттап турар чериниң адрезин, ада-иезиниң телефонунуң дугаарын билген турар ужурлуг. Чаш уруг аза берген таварылгада дүвүревейн, бир черге олуруп алгаш, ада-иезин манаарын өөредир.
Айыыл чок чоруктуң дүрүмнерин тайылбырлаарда, эптиг сөстерни ажыглап, амыдыралдан чижектерни киирип, оюннар ойнадып, дүрүмнерни доктаамал катаптап туруңар. Ынчан уруглар айыылдыг чүүлдерни ыяк сактып алыр. Тайылбыр ажылын кылып тура, бодувустуң үлегеривиске көргүзери чугула дээрзин утпаза чогуур.
/ Айдың ОНДАР.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
«Шын» №39 2025 чылдың октябрь 9