Наадым-2025 чүгле улусчу күш-ажылчы байырлал эвес, ажыл-херектерниң амгы үеде байдалын болгаш чаа сорулгаларны чедип алырының аргаларын сайгарып чугаалажырының үези болган.
Наадымның баштайгы хүнүнде, июль 18-те, Тыва Республиканың Баштыңы Владислав Ховалыг мыйыстыг болгаш чылгы, шээр малды, ивилерни болгаш сарлыктарны көвүдедир азырап өстүрүп турар көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары, ол ышкаш малчыннар-биле ажыл-агыйжы ужуражыышкынны эрттирген.
Владислав Ховалыг-биле ужуражыышкынга Эрзин кожуунда «Бай-Хөл» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң удуртукчузу Эртине Ангырович Манзай, Мөңгүн-Тайга кожуунда “Мөген-Бүрен” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелди хөй чылдар дургузунда удуртуп келген улуг арга-дуржулгалыг директор Өшкү-Саар Аракчааевна Ооржак, Тожу кожуунда «Тожу» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң даргазы Аркадий Александрович Бичемей, Барыын-Хемчик кожуунда «Арыг-Хем» тараачын (фермер) ажыл-агыйның баштыңы Олег Тараачынович Монгуш, Өвүр кожуунда тараачын (фермер) ажыл-агыйның баштыңы Чимит Чымбаевич Куулар, Тес-Хем кожуунда тараачын (фермер) ажыл-агыйның баштыңы Байыр Максимович Сувандии, Кызыл кожуунда тараачын (фермер) ажыл-агыйның баштыңы Айдыс Анатольевич Ондар, “Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы” аттың эдилекчизи, Чеди-Хөл кожуунда арга-дуржулгалыг чылгычы Геннадий Бак-Кокович Ондар, Тываның алдарлыг чылгычызы, Улуг-Хем кожуундан Сергей Туматович Санчы олар киришкеннер.
Ол ужуражыышкынга Тываның Чазааның даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Уран-оол Ондар, ажыл-чорудулгазы көдээ ажыл-агыйга хамаарылгалыг яамыларның удуртукчулары болгаш төлээлери олурушканнар.
Көдээ ажыл-агыйда байдалды ында дүн-хүн чок ажылдап турар кижилерниң боттарындан шынныы-биле билип алыксаанын, оларның-биле арга-сүме солчур күзелдиин ужуражыышкынның эгезинде-ле Владислав Ховалыг чугаалаан.
Сөөлгү чылдарда Тываның барык шупту мал ажыл-агыйларында малчыннар, кадарчылар чедишпестээнин, эң ылаңгыя хой-өшкү төрүүр үеде сакманщиктеп, дүк кыргылдазының хүннеринде кыргыкчылап ажылдаар күзелдиг кижилерниң эвээжээнин, харын-даа мырыңай тывылбастаанын “Мөген-Бүрен” кызыгаарлаан харыысалгалыг ниитилелдиң директору Өшкү-Саар Ооржак чугаалаан. Ужуражыышкынның киржикчилери Өшкү-Саар Аракчааевнаның чугаазын бадыткап, малчыннап, кадарчылап ажылдаар кижилерниң эвээжээни мал бажын көвүдедир азырап өстүреринге шаптараазын апарган деп демдеглээннер.
Мал дүгүн арыглап аштаар цехти Кызыл хоорайга ажыдар дээш, республиканың удуртулгазының ажылын көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары эки деп үнелеп, эң ылаңгыя хой-өшкү азырап өстүрүп турар араттар дүктү дужаар чер тыптып келгенин онзалап демдеглээннер. Ынчалза-даа кожууннарга дүк хүлээп алыр ажылдың организациязын ам-даа экижидери чугула дээрзин айытканнар. Сумулар төптеринге хой-өшкүнү электрилиг хачылар-биле кыргыыр ачы-дуза чедирер пунктуларны ажыдар талазы-биле ажылды чорудары эргежок чугула апарганын чугаалааннар. Хол хачылары-биле кыргаан дүк дең-дески эвес болгаш, ооң өртээ чиик боор.
Шээр болгаш бода малдың кежин малчыннардан болгаш чурттакчы чондан хүлээп ап, ону үлетпүр бүдүрүлге хемчээлинге болбаазырадыр үе келгенин Владислав Ховалыг-биле ужуражыышкынның киржикчилери чугаалап турганнар. Дүктү болбаазырадыр цехти Кызылга ажытканы ышкаш, кешти болбаазырадыр цехти республикага ажыдар болза, малдың кештери үндүр октаттынмас, мал ажыл-агыйының бо продукциязын эки шынарлыг кылдыр болбаазырадып, эвээш эвес орулганы киирип ап болурун демдеглээннер. Мал ажыл-агыйлыг республикага кешти болбаазырадып, оон алгы бүдүрүп үндүрүп, шору орулганы үндүрүп алыр арга бар дээрзин ужуражыышкынның киржикчилер айытканнар.
Өвүр кожууннуң Дус-Дагдан дус казып алыры соксаан уржуунда, мал чылгаар дустуң чедишпес апарганын көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары Тываның Баштыңынга дыңнадып, ол ажылды “диргизериниң” эргежок чугулазын чугаалааннар.
Малчыннарның болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң бүдүрүп үндүрүп турары эът өртээн хөлүн эрттир улгаттырбазының хемчеглериниң дугайында ужуражыышкынның киржикчилери Владислав Ховалыг-биле сүмележип чугаалашканнар.
Иви азырап өстүрери — берге ажыл-агый адырларының бирээзи. Тожунуң агаар-бойдузунуң байдалы ивиниң өзүп көвүдээринге таарымчалыын черлик ивилерниң саны Тожуда элээн көвүдээни херечилеп турар. Амгы үеде Тожуда 20 турлагда 47 ивижи 1700 хире ивини азырап өстүрүп чоруур. “Тожу” көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң даргазы, өгбелериниң ижин уламчылап чоруур ивижи Аркадий Бичемей ивижи ажыл-агыйларга социал деткимче айтырыын Тываның Баштыңы-биле ужуражыышкын үезинде көдүрген.
Мал ажылын болгаш ооң продукциязын болбаазырадырын экижидер хемчеглер дугайында көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары-биле арга-сүме солушканының түңнелинде Тываның Баштыңы Владислав Ховалыг “орук картазын” ажылдап кылып, ужуражыышкын үезинде көдүрүлген айтырыгларны ынаар киирер даалганы Көдээ ажыл-агый яамызының удуртулгазынга берген. “Орук картазын” ажылдап кылырынга көдээ ажыл-агыйга ажыл-чорудулгазы харылзаалыг яамыларны хаара тударын Владислав Ховалыг айыткан. Ол ажылды Тываның Чазааның даргазының оралакчызының албан-хүлээлгезин күүседип турар Уран-оол Ондар удуртуп башкарар.
Дүк кыргылдазы, мал оолдаашкыны дээн ышкаш сезоннуг көдээ ажыл-агый ажылдарынга тус черлерниң чурттакчыларын социал керээ программазының аргалары-биле хаара тударының хемчеглерин ажылдап кылырын Күш-ажыл болгаш социал политика яамызының удуртулгазынга Владислав Ховалыг даандырган.
Көдээ ажыл-агый угланыышкынныг өөредилге черлеринге “фермер” эртем-мергежил бөлүктериниң санын көвүдедир, мал оолдаашкыны дээш өске-даа сезоннуг ажылдар үезинде сургуулдарның практиктиг өөредилгезин мал ажыл-агый бүдүрүлгелеринге эрттирериниң хемчеглерин ажылдап кылырын Өөредилге яамызынга Тываның Баштыңы дааскан.
Күрүнениң федералдыг «Хорриот» информастыг системазынга республикада малдың баш санын бүрүткеп эгелээнин Тываның Баштыңы сагындыргаш, июль айның 1-де байдал-биле, 917 муң баш шээр мал бүрүткеткенин дыңнаткаш, ол чүүл Тыва Республика ылап-ла шыырак мал ажыл-агыйлыг регионнарның бирээзи дээрзиниң көргүзүү деп демдеглеп, чурттуң аъш-чем-биле айыыл чок чоруунга бодунуң шору үлүүн киирип болур-дур деп чугаалаан.
Ш. ЛОПСАН белеткээн.
Чурукту интернеттен хоолгалаан.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24