Республиканың төп кожууннарының бирээзи Бии-Хем кожууннуң көдээ ажыл-агыйында бо хүнде байдалының дугайында ук кожууннуң көдээ ажыл-агый эргелелиниң даргазы Александр Монгуш таныштырган.
ТАРААЖЫ АРАТТАР
Бо чылын бистиң кожуунга 4417 гектар шөлге часкы тарылга ажылдарын чорудар. Ооң иштинде тараа культураларын 937 гектар шөлге 3125 гектарга мал чемин, 160 хире гектар шөлге картофель, 15 хире гектарга ногаа аймаан олуртур.
Бо хүнде кожууннуң көдээ ажыл-агыйларының хөй кезии тараа тарыыр шөлдериниң 80 хире хуузун белеткеп алган, артканын бо 3 хонук дургузунда белеткээш, бо неделяның эгезинде тараа үрезинин чажып эгелээр. Мал чеминиң белеткелин далашпайн, майның 20 соонда чорудуп эгелээр бис.
Бистиң кожуунда тарылга ажылдары чорудуп турар улуг ажыл-агыйлар бар. Чижээлээрге, Сергей Кривопускунуң сыын ажыл-агыйы-дыр. Олар бо чылын 600 гектар шөлге тарылга ажылын чорудар планныг. Бо хүнде шөлүнүң 300 гектарын чардырып белеткеп алган. Хөрзүн чемишчидилгезин садып алыр дээш, Саян артында организациялар-биле керээлерни чарып алган. 50 тонна чемишчидилгени садып алган, ам оозун сөөртүп эккээр дээш, машина белеткеп турарлар. Келир неделяда тарып кириптерлер.
Айбек Монгуштуң арат ажыл-агыйы база бир улуг ажыл-агыйга хамааржыр. Бо ажыл-агый 400 гектар шөлүнүң 150 гектарын чардырып алган, ам тараа чажарынга белеткенип турар. Хөрзүн чемишчидилгезин база садып эккеп алганнар.
Ол ышкаш Мерген Серен 200 гектар шөлге тарылга ажылдарын чорудар планныг. 150 гектар шөлге тараа, артканынга мал чемин тарыыр. Айдың Соскал Тарлаг сумузунда тараа шыгжаар склад кылып эгелей берген. Ооң-биле чергелештир 200 гектар шөлүнүң чартыынга тараа, өскезинге мал чемин олуртур. Бо ажыл-агыйлар тараа шөлдерин чардырып белеткеп алганнар, бо хүннерде үрезин чажар ажылдар эгелээр.
МАЛ ЧЕМИН КӨВҮДЕДИР
Арткан араттарывыс чүгле мал чеми тарыыр кылдыр белеткенип турар. Чүге дизе бо чылын кыштаглаашкын берге болган. Ынчангаш ооң түңнелин өөренип көргеш, бо чылын мал чеминиң шөлдерин улгаттыргаш, хөйү-биле белеткээр деп планнап турар бис.
Бо чылын араттарывыс аңгы-аңгы көдээ ажыл-агый программаларынга киришкеш, боттарының акша курлавырын салып тургаш, 8 чаа трактор садып алыр аргалыг болган. Ниитизи-биле часкы хову ажылдарынга 18 машина-техника киржир, ооң иштинде 7 улуг К-700 деп тракторлар бар. Ол тракторлар бо хүнде ажылдап кирипкен: черлерни чардырып, чымчактап турар. Үрезин чажар машиналар база белен, үези кээрге, кожуп алгаш ажылдап кириптерлер.
Үрезин талазы-биле ниити хереглеливис 506 тонна тараа үрезини. Бо хүнде Красноярск крайның тараа ажыл-агыйларындан 224 тонна үрезинни садып алган бис, ол дээрге колдуу чартыы-дыр. Бо хүнде тараа үрезинин 100 хуу киир сөөртүп алган бис.
Бо чыл соок болгаш хары улуг кыш болду. Май айның эгезинде безин ховуларга хар чыткан. Ооң эриирин манап алгаш, май 9 соонда шык бастырып эгелей бердивис. Чамдык синоптиктерниң медээзи-биле алырга, июнь ай изиг, июльда чаар деп турар. Ынчангаш агаар-бойдустуң аайы-биле тарып алган тараавыс кургап, кадып кагбазы-биле, июньнуң изиг үези эрте бээрге, үнер кылдыр, бичии орайтадыр тарыыр бодап турар бис. Эрткен чылын арай эрте, апрель 27–29 хүннеринде тарылганы эгелээн бис. Каңдаашкынныг чай болганы-биле түңнели багай болганы билдингир.
МАЛ АЖЫЛ-АГЫЙЫ
Кожуунда шээр мал 32 муң 597 баш, ооң иштинде төрүүр мал – 17 муң. Шээр малдың оолдаашкыны бо чылдың 1-ги кварталында 79 хуу болган. Хары улуг, соок кыш болган, оон час база орай дүшкен. Ооң түңнелинде, шээр малдың 3 хире хуузун чидирген бис. Мал чемин күскү үеде чедер кылдыр белеткеп алган-даа болзувусса, агаар-бойдустуң байдалы-биле малга когаралдыг болду. Чүгле малдың чеминден эвес, агаар-бойдустан база хамааржыр болуп турар.
Бистиң девискээрде эң-не хөй мал-маганныг чер Сесерлиг сумузу, ында 50 ажыг коданда 5 муң ажыг шээр мал бар. Сесерлиг сумузунга час эң-не бир дугаар дүжер, хар база улуг дүшпес. Ынчангаш ол сумунуң малы дыка хоравас. Ишкээр талазында, тайга эдээ черлерде сумуларга берге, харының кылыны улуг 50–60 см чеде бээр. Ол хире кылын харлыгда, шээр малды одарже үндүрүптерге, кылаштап шыдавайн баар. Ынчангаш чүгле тургуза азыраар байдалга таваржып кээр бис. Ол черлерге малдың хорааны хөй.
Бода мал бистиң девискээривисте 13 муң чедип турар. Бо чылдың бирги кварталында бода малдың төлүн 31 хуу алган бис. Малдың кыштаглаашкыны берге байдалга эрткен болгаш, 2 хире хуузу өлүп-хораан. Санаашкынны чартык чылдап кылыр, чүге дизе статистика аайы-биле чизе номун июнь 1-ден июль 1-ге чедир санап дооскан турар. Чоннуң шупту мал-маганын чизе номунга санап үндүрүптер бис. Ынчан шупту саннар үнүп кээр.
Мыйыстыг бода мал база-ла Сесерлиг сумузунда хөй, 2 муң ажыг хире мал. Арткан сумуларда 800-тен 1000 ажыг чедир бода мал бар.
Кожуунда чылгы саны 8 муң ажыг. Бо хүнде ооң 9 хуузу төрүпкен. Чылгы малдың төрүлдези шөйлүп турар, сан-түңүн үндүрери арай элек. База-ла Сесерлиг, Аржаан сумуларында чылгы малдың саны хөй.
УЮКТА, АРЖААНДА…
Бистиң Бии-Хем кожуун сүт болбаазырадыр талазы-биле республикада көскү кожуун болгай. Ында шаандагы сементал уксаалыг малдардан арткан сүткүр инектер хөй. Чайгы үеде бир бода малдан 8–12 литр чедир сүттү саап турар.
Уюк сумузунда сүт-бараан фермазы бар. Ооң удуртукчузу Аяс Түлүш. Бо фермада 200 хире бода мал бар. Оларның 120-зи бүдүн чыл дургузунда саар инектер. Сүдүн саггаш, болбаазыраткаш, саваларга куткаш, садыг-саймаанда сатпышаан, кожууннуң социал объектилерин база сүт-биле хандырып турар. Ында чүгле сүт эвес, сүттен болбаазыраткан продукцияны: творог, сметана, саржаг, өл ааржы, тыва арага, курут база өске-даа продукцияны бүдүрүп турар.
Ол ышкаш Аржаан суурда Лера Чамзының сүт болбаазырадыр биче цеги бар. Бо арат кыштагларында малының сүдүн, ол ышкаш чондан сүттү хүлээвишаан, сүттү болбаазыраткаш, садыглар болгаш социал албан черлеринде садып-саарып турар.
/ Алдынай СОЯН белеткээн.
Чуруктарны интернет четкизинден алган.
"Шын" №35 2023 чылдың май 17