“Сүбедей” спорт ордузунга июль 26–27 хүннеринде сумога улуг шыырак база аныяк 19 хар чедир мөгелер аразынга “Азия төвүнүң” кубогу дээш Бүгү-россия чергелиг маргылдаа ийиги удаа бедик деңнелге болуп эрткен. Маргылдааның кол сорулгазы — Россияга сумону сайзырадыры база 2030 чылга чедир “Спортту — школаже”, “Хүрешти — школаже”, ”Спорттуң национал хевирлерин сайзырадыры” деп төлевилелдерни боттандырары.
Маргылдаага ниитизи-биле 150 мөге, оларның иштинде 78 улуг база 72 аныяк мөгелер ачыр-дачыр тутчуп, солун хүрешти көргүскеннер.
Маргылдааның ажыдыышкынының үезинде Россияның сумо чөвүлелиниң даргазының бирги оралакчызы, күүседикчи директору Игорь Павлюк, Россияның чыынды командазының улуг тренери Юрий Голубовский база республиканың Спортчу белеткелдер төвүнүң директору Буян Бурбучук мөгелерге, тренерлерге, шииткекчилерге байырны чедирбишаан, спортчу чедиишкиннерни күзээннер. Тыва сумо школазы база мөгелер чүгле Россияда эвес, а бүгү делегейде алдаржаанын олар демдеглээннер.
Россияның база Тываның сумоистериниң баштайгы чедиишкиннери. Сумо хүрешке Россияның эр спортчуларындан 1999 чылда Бразилияның Сан-Паулу хоорайга болган маргылдаага Аяс Монгуш эң-не баштай делегей чемпиону атты чаалап алган. Дараазында Аяс Монгуш Европа диптиң бирги чери дээш хүрештерге 6 катап тиилээн база 2000 чылда Польшаның Краков хоорайга деңзи барымдаалавас маргылдаага Европаның тулган чемпиону болган. 2000 чылда Москва хоорайга эрткен Россияның сумо хүрешке команда аайы-биле чемпионадынга Тыва Республиканың командазы тергиидээн. Команданың кежигүннери: Аяс Монгуш, Маадыр Монгуш, Вячеслав Монгуш (тренери Радислав Монгуш, шииткекчизи Адар Куулар).
Тыва спортчу шииткекчилерден делегей чергелиг эң бедик чаданың (экстра класс) шииткекчизи атка Адар Куулар төлептиг болган. 2012 чылдың июнь 1-де Украинаның Луцк хоорайга эрткен Европа чемпионадынга Россияның командазы бирги черге төлептиг болган. Ынчан Россия 22 медальды чаалап алган, оларның 7-зин тыва мөгелер эккелгеннер. 2021 чылда Казань хоорайга, 2022 чылда Кызылга, 2023 чылда Орёл хоорайга Тываның командазы бүзүрелдии-биле бирги черни ээлээн. Орёл хоорайга 8 алдын медальдың 6-зын тыва мөгелер чаалап эккелгени алдар болган.
Июль 26-27 хүннеринде сумога “Азия төвүнүң” кубогу дээш Бүгү-россия чергелиг маргылдааның түңнелдери. Маргылдаага делегей чергелиг спорт мастерлери Сайын-Белек Түлүш (115 килге), Мерген Монгуш (115 килден өрү) база тулган тиилекчи дээш хүрешке Айдың Монгуш бирги черни бүзүрелдии-биле элээннер.
Дараазында мөгелер шылгараан: 70 килге бирги черни Бады-Эртине Дангыт, ийиги черни Ай-Хаан Монгуш, үшкү черлерни Чаян Монгуш биле Дайза Ондар алганнар; 77 килге 1-ги черни Айдыс Монгуш, 2 дугаарын Белек Монгуш, 3-кү черлерни Даваа-Наган Куулар биле Этпек Допуй-оол; 85 килге 1-ги черни Буян Чылбак, 2 дугаарын Аңчы Орустук, 3-кү черлерни Айдың Даржаа биле Айдың Хертек; 92 килге 1-ги черни Хүлер Түлүш, 2 дугаарын Гендун Монгуш, 3-кү черлерни Шалбачы Күжүгет биле Эртине Дандар; 100 килге 1-ги черни Александр Доржу, 2 дугаарын Артыш Ооржак, 3-кү черлерни Субудай Насык-Доржу биле Найдан Ондар; 115 килге 1-ги черни Сайын-Белек Түлүш, 2 дугаарын Максим Ооржак, 3-кү черлерни Даш Куулар биле Субудай Шойдун; 115-тен өрү килге 1-ги черни Мерген Монгуш, 2 дугаарын Юрий Кызыл-оол, 3-кү черни Юрий Монгуш олар алганнар.
Тулган тиилекчи дээш хүрешке шаңналдыг черлерни делегей чергелиг спорт мастерлери ээлээннер: 1-ги черже Айдың Монгуш үнүп, тулган тиилекчи болган, 2-ги черде (үжүүрүнде) Сайын-Белек Түлүш, 3-кү шаңналдыг черлерни Юрий Кызыл-оол биле Мерген Монгуш үлешкеннер.
19 хар чедир аныяк мөгелер аразынга шаңналдыг черлер алган мөгелер: 55 килге 1-ги черни Виктор Кыр, 2 дугаарын Суй-Белек Түлүш, 3-кү черни Удум-Бора Донгак; 60 килге 1-ги черни Санжаа Шыырап, 2 дугаарын Сай-Хаан Ооржак, 3-кү черлерни Булат Ооржак биле Аяты Лончатмаа; 70 килге 1-ги черни Доржу Иргит, 2 дугаарын Түмен Доңгак, 3-кү черлерни Сүгдер Хөвендей биле Айдаш Монгуш; 80 килге 1-ги черни Чимит-Доржу Бады, 2 дугаарын Эниген Домуй-оол, 3-кү черлерни Соруктуг Монгуш биле Айдыс Чаймаа; 90 килге 1-ги черни Давид Сендель, 2 дугаарын Ананда Куулар, 3-кү черлерни Айдызан Узун-оол биле Айлук Ооржак; 100 килге 1-ги черни Субудай Насык-Доржу, 2 дугаарын Алаш Түлүш, 3-кү черни Намзырай Чумуртай; 100 килден өрү 1-ги черни Максим Ооржак, 2 дугаарын Чамыян Кара-Сал, 3-кү черни Болат Сотпа олар алганнар.
Тулган тиилекчи дээш хүрешке 1-ги черни Чамыян Кара-Сал, 2 дугаарын Ананды Куулар, 3-кү черлерни Этигел Допуй-оол биле Айдаш Монгуш үлешкеннер.
Элээди мөгелер аразынга республика чергелиг “Азия төвүнүң” шаңналы дээш маргылдааның түңнелдери. “Сүбедей” спорт ордузунга июль 27-де 13-ден 17 хар чедир назылыг оолдар, уруглар аразынга сумога республика чергелиг “Азия төвүнүң” шаңналы дээш маргылдаага шупту кожууннардан 156 шилиттинген элээди мөгелер хүрешкеннер.
Маргылдааның түңнелинде 17 хар чедир оолдар аразынга дараазында мөгелер шылгараан: 50 килге Отчугаш Самдан, 55 килге Чимит-Доржу Седип, 60 килге Айхаан Домаа, 65 килге Начын Ондар, 70 килге Мерген Монгуш, 70 килден өрү Найыр Куулар.
17 хар чедир уруглар аразынга 1-ги черге дараазында мөгелер төлептиг болган: эң чиик 45 килге Алдына Кыргыс, 50 килге Ателина Сат, 55 килге Айдана Сарыглар, 60 килге Орлана Тумат, эң аар 60 килден өрү Евгения Ооржак.
“Азия төвүнүң” кубогу дээш сумо хүрешке маргылдаа спорттуң бо хевиринге шыырак мөгелер болгаш оларның чедиишкиннерин уламчылаар, ат-алдарынга төлептиг боор элээди оолдар, уруглар Тывада барын көргүскен. Сумо хүреш бистиң республикада солун, чараш, күштүг сайзырап турары өөрүнчүг.
Алексей ЧАМБАЛ-ООЛ, спорттуң хоочуну.
Чуруктарны авторнуң архивинден алган.
“Шын” №29 2025 чылдың июль 31