Төөгүлүг Алдан-Маадыр суурувустуң Ооржак Түмен-Байыр аттыг школазы бо чылын 80 чыл болган байырлалын демдеглеп эрттирип турар.
Тыва Арат Республика үезинде ынчангы Көк-Терек сумунуң эрес-кежээ шевер бызаңчы араттары 1940 чылда амгы Алдан-Маадыр суурнуң барыын-соңгу чүк талазынга бедик дөң кырынга школаны тудуп эгелээш, 1942 чылда доозупкан. Ол чылда школа баштайгы өөреникчилеринге эжиин ажыдып, оларны хүлээп ап, ажыл-чорудулгазын эгелээнден бээр сезен чылдар эрткен. Школавыс дугайында төөгүлүг материалдар чыгдынган болгаш камныы-биле кадагалаттынып чоруур. Ол материалдарда школага аңгы-аңгы чылдарда ажылдап болгаш ону удуртуп-башкарып чораан башкыларның дугайында янзы-бүрү чүүлдер барын билир мен.
Бистиң школавыска өөренип, ону доозуп үнгеннерниң эртем-билиин, ажыл-агыйын, ат-алдарын сактып чугаалаары бүдүн төөгү. Алдан-Маадыр ортумак школазынга пионер вожатыйлап ажылдап чорааным дугайында бо чылдың июнь бирде “Шын” солуннуң үндүрүлгезинге бижээн мен. Ол материалды май айда Пионерлер хүнүнге тураскааттым. Алдан-Маадыр ортумак ниити билиг школазынга башкы эштерим-биле бир демниг ажылдап, социал педагогтап ажылдап чорааным дугайында бо удаада бижикседим.
Башкы мергежилди шилип алганым анаа эвес. Аңаа мээң авам Зоя Дивиижиковна Суваңның үлегер-чижээ улуг салдарлыг болган. Авам дөртен ажыг чылдар дургузунда башкылап ажылдаан. Ававыстың ачызында уруглары, бис шупту, башкылар болдувус. Мен бодум база дөртен ажыг чылдарда башкылап ажылдааш, хүндүлүг дыштанылгаже үндүм. Ынчангаш бодум хуумда башкы мергежилимге чоргаарланып чоруур мен. «Сеткилиңге кирер ажылды тып алыр болзуңза, чуртталганың чаңгыс-даа хүнүнде чоргаар боор сен» деп эрте-бурунгу философ чугаалаан болгай. Ынчангаш кижи бүрүзүнге кол-ла чүүл – ынак ажылын тып алыры.
Башкы кижи бодунуң ажылының мастери болур ужурлуг дээри-ле шын. Ол бодунуң эртемин ханы билири, өөреникчилер болгаш ада-иелер-биле эптиг-чөптүг сырый харылзаалыы, уругларга ынак болуру – эң-не кол чедиишкин.
Башкылап чораан үелеримде кады ажылдап чораан эштерим башкыларның аттарын, долузу-биле эвес-даа болза, чамдыызын айтыр болза артык эвес деп бодаар мен. Олар дээрге школаның удуртукчулары чораан Ооржак Түмен-Байыр Арын-оолович, Ондар Екатерина Ыйдымбууевна, Султамуратова Зоя Хоолур-ооловна, школа директорунуң өөредилге талазы-биле оралакчылары турган Ондар Кара-оол Назын-оолович, Монгуш Надежда Тюлюшовна, Ховалыг Раиса Шолбан-ооловна, өөредилге-кижизидилге талазы-биле оралакчылар чораан Донгак Клавдия Социаловна, Монгуш Раиса Шангыровна, класс удуртукчулары болгаш эртемнер башкылары Суван Зоя Дивиижиковна, Ооржак Ховен Шуржемеевна, Ооржак Мандыш Хуваяковна, Ондар Александра Тангытовна, Монгуш Зоя Кулаевна дээш оон-даа өске башкы эш-өөрүм. Быжыг ханы билиглиг, кижизиг аажы-чаңныг хөй санныг оолдар-уругларны Алдан-Маадыр школазынга өөредиринге болгаш кижизидеринге башкы эштеримниң киирген ачы-буяны дыка улуг.
Школа биле ада-иелерни харылзаштырып, өөреникчи уругларның өөредилге-кижизидилгезинге хамааржыр айтырыгларны шиитпирлеп келдивис. Төрелдер комитеттери темалыг солун кежээлерни, ажык чугааларны, “төгерик столдарны”, диспуттарны үргүлчү организастап эрттирип турган. Ада-иелер ортузунга өөредилгелерни, хуралдарны, чыыштарны оларның уруглары-биле эрттирип, ада-иелерге анкеталар, тестилерни чорудуп турдувус. Өг-бүле бүрүзүнге социал характеристиканы тургузуп, педагогиктиг болгаш психологтуг дузаны кадып, хөй-ниити организациялары-биле кады ажылдап чордувус.
Ада-иениң педагогиктиг культуразын бедидип, уругларының өөредилгезинге оларның хамаарылгазын күштелдирип, ада-иениң ажы-төлүнүң кадыкшылынче кичээнгейин шыңгыырадырын чедип ап турдувус. Өөреникчилерге быжыг билиг бээри-биле, оларның чараш аажы-чаңнарын хевирлээринге класстарның төрелдер комитеттери база класс удуртукчу башкылары сырый, бир демниг ажылдап келгеннер.
«Уруглар кижизидилгези хөй-ниитиниң, кижи бүрүзүнүң херээ!» деп кыйгырыг-биле ажылдап келдивис. Бо ажылды Алдан-Маадыр суму чагыргазы, Алдан-Маадыр ниити билиг школазы, Самбажык аттыг Культура бажыңы, Хунаштаар-оол аттыг уран чүүл школазы, «Хүнчүгеш» уруглар сады дээш Алдан-Маадыр суурда албан-организациялар, Херээженнер чөвүлели, ада-иелер комитеди дээш өске-даа хөй-ниити организациялар сырый харылзаалыг чорудуп турган.
Хөй чылдар дургузунда Сүт-Хөл кожууннуң социал педагог башкыларының методиктиг каттыжыышкынының удуртукчузунга ажылдап тургаш, сумуларның социал педагог башкылары-биле кады кижизидилге ажылынга идепкейлиг киржип чораан мен.
Алдан-Маадыр ниити билиг ортумак школазының 80 чылдаан байырлалын таварыштыр школага ажылдап чораан хоочун башкыларга, амгы үеде ажылдап турар хоочун болгаш аныяк башкыларга байырымны сеткилим ханызындан чедирип, ажыл-ижиңерге чедиишкиннерни, өрү көдүрлүүшкүннү күзевишаан, “Школаның хүн бүрү чымыштыг ажыл-херээ кезээде бүдүнгүр-ле болзунам!” деп йөрээлди салдым.
Светлана БЫЗЫТПАА,
хоочун башкы, РФ-тиң ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы.