ТР-ниң Социал албаны бо чылын 80 харлаан. 1992–1997 чылдарда ТР-ниң социал камгалал сайыдының оралакчызынга ажылдап чораан Мария Кыргысовна Наксыл бодунуң ажылдап чораан үелеринде ук адырның канчаар тургустунуп, сайзырап келгениниң дугайында сактыышкыннары-биле үлешкен.
Ооң чугаалап турары-биле алырга, чаа Россия үезинде чоннуң социал камгалалы тургустунуп турар чылдарда Тыва Республика демография талазы-биле өске регионнардан ылгалып турган. “Тывага ынчан ажы-төл хөйү-биле төрүттүнүп, өлүп-хораан кижилер санындан оранчок көвүдээн регионнарның бирээзи кылдыр санаттынар. Республиканың хөй ажы-төлдүг болгаш хөй салгалдыы чаңчыл болуп кадагалаттынып артканы онзагай” – деп, ол демдеглээн.
Ол чылдарда республиканың экономиказынга тускай продукциялыг бүдүрүлгелер турбаан. Ынчангаш олар чүгле экономиктиг деңнелин улгаттырар эвес, а социал төлевирлерже үндүрер чарыгдалдарын дуглаар, социал адырны бүдүнге сайзырадыр рынок харылзааларының идепкейлиг киржикчилери болуру болдунмаан. Программа ёзугаар тускай сорулгалыг хемчеглерже акша-хөреңгини Россияның Чазаа аңгылап берип, аажок улуг дузаны чедирген.
“Ынчангы берге үелерде чурттуң социал политиказын сайзырадыры-биле, ТР-ниң Президентизи Ш.Д. Ооржак 1992 чылдың апрель 29-тан тура “Өг-бүлелерни, ие болгаш чаштың камгалалын экижидер талазы-биле бир дугаар хүлээп алыр хемчеглер дугайында” 1 дугаар Чарлыкты үндүрген. Ук Чарлыкты боттандырары-биле, Социал камгалал яамызынга Өг-бүлениң болгаш уругларның берге айтырыгларының талазы-биле эргелел тургустунган. Аңаа килдис эргелекчизи Р.В. Енаа, экономист Е.И. Плаксина база ийи специалист Валентина Нурсат, Татьяна Бады-Хөө дээш өскелер-даа ажылдаан” – деп, Мария Наксыл чугаалаан.
“Чарлыкты уштап-баштап, боттандырары-биле, ынчангы ТР-ниң Президентизиниң чөвүлекчизи, амгы үеде медицина эртемнериниң доктору, ТР-ниң медицина болгаш социал айтырыглар талазы-биле эртем-шинчилел институдунуң директору Л.С. Эрдыниева, ТР-ниң Президентизиниң Дээди Хуралда төлээзи С.Н. Аракчаа база социал камгалал, кадык камгалалы, өөредилге болгаш эртем, культура сайыттарының оралакчылары Т.М.-Н. Ондар, М.Д. Удумбара, Э.А. Данзын база мен, Республиканың уруглар фондузунуң удуртукчузу С.М. Ооржак болгаш В.В. Эренчинова ажылдап турган бис” – деп, Мария Наксыл сактып чугаалаан.
“Өг-бүле планнаашкыны”, “Айыыл чок чашкы үе”, “Чаштар чемненилгезиниң үлетпүрүнүң хөгжүлдези”, “Инвалид уруглар”, “Өскүс уруглар”, “Соңгу чүктүң уруглары”, “Салым-чаяанныг уруглар”, “Чайгы дыштанылганы организастаары” деп 8 программадан тургустунган “Тываның чаштары” деп Президентиниң программазы хүлээп алдынган.
“Кызыл болгаш Ак-Довурак хоорайларда кадыының аайы-биле ниитилелдиң дүрүмнеринге дүүшпес кылдыр алдынып чоруур уругларга (девиантное поведение) ажыттынган 2 төп РФ-тиң субъектилериниң баштайгы 15 төвүнүң аразынче кирген. Ооң соонда Кызыл хоорайга кадыы кызыгаарлыг уругларга, чоорту амыдыралы берге байдалга таварышкан уругларга чурттаар приюттарлыг социал төптер ажыттынгылаан. Оларның баштайгылары Эрзин, Доора-Хем, Сарыг-Сеп суурларга, Улуг-Хем, Чаа-Хөл кожууннарга ажылын эгелээн”— деп, ынчангы социал камгалал сайыдының оралакчызы демдеглээн.
Ук төптерге амыдыралы берге байдалга таварышкан уругларны өг-бүлезиниң байдалы экижий бергижеге чедир карактаар дээрзин Мария Наксыл чугаалаан. Ынчалза-даа уруглар аңаа 6 айдан хөй үе дургузунда туруп болбас. “Ол үе дургузунда чүгле чемгерер, удуур-чыдар черин харыылаар эвес, а кижизидилге ажылын база чорудар. Чогуур үелерде уругларга эмчи шинчилгезин база эрттирип, эмнээшкин чорудары негеттинип турар болза, даштыыртан азы эмнелгеге чыттырып алгаш база эмнээр. Каа-Хем кожууннуң социал төвүнге бичии уругларның идик-хевин, эт-херекселин даарап, септээринге аваларны өөредип турганы база амыдырал экижидеринге база улуг салдарлыг болган. Төптерже хаара тудуп турган өг-бүлелерге өзүмнер олуртурун, картофель болгаш өске-даа ногаа аймаан тарып өөредип турганы база кончуг эки” – деп, Мария Наксыл чугаалаан.
Кажан социал төптерни транспорт-биле хандырыптарга, дуза хереглээн кижилерге картошка тарып, ыяш болгаш өске-даа одаар чүүл белеткээри-биле база дузаны чедирип турганы улуг ужур-дузалыг. Хөреңгизи эвээш өг-бүлелерни аржааннарже база чедирип турган. Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Сүт-Хөл кожууннарның төптеринге бичии уругларны чурулга, уран номчулга, ыры болгаш танцыже хаара тудуп турганы база ажыктыг болган. Сөөлүнде барып ындыг төптер республиканың бүгү кожууннарынга ажыттынган.
Чедери берге ыраккы республиканың социал төптериниң база социал камгалал адырының ажыл-чорудулгазын, арга-дуржулгазын РФ-тиң Социал камгалал яамызының “Өг-бүле болгаш уруглар”, “Социал ажыл” деп сеткүүлдеринге доктаамал чырыдып турганы база онзагай. Ол чылдарда “Соңгу чүктүң уруглары”, “Өскүс уруглар”, “Салым-чаяанныг уруглар”, “Инвалид уруглар” деп программаларның боттанылгазы-биле Кара далай кыдыында кадыкшылга черлеринче, Подмосковье болгаш Сибирьде уруглар санаторийлеринче өскүстерни болгаш эвээш орулгалыг өг-бүлелерниң ажы-төлүн дыштандырып турган.
Кыдыкы Соңгу чүкке деңнеттинген Тере-Хөл, Тожу, Мөңгүн-Тайга кожууннарның төлээлеринге аай-дедир аргыжарының чарыгдалдарын чиигедири-биле, ТР-ниң Чазаа чиигелделиг орук төлевирлерин чылдың-на харыылап турган.
ТР-ниң Социал камгалал яамызы өг-бүлелер болгаш уруглар төптерин деткиири-биле, оруннар, кадыкшылды катап тургузарынга чугула херек дериг-херекселдер, сенсорлуг кургаг ванналар-биле дерип, гуманитарлыг дузаже хаара тудуп турган. Бо бүгү дериг-херекселди Москвадан эккээри-биле дилег киирерге, ынчангы Россияның Маадыры С.К. Шойгунуң удуртуп турганы Россияның ОБЯ-зы дузалаан.
Ниитизи-биле ажы-төлдүг өг-бүлелерни деткииринче, хөй-ниитиниң кадыкшылын быжыглаарынче угланган бүгү-ле социал программалар тускай социал төптерниң ажыттынганы-биле чедиишкинниг боттанып турган.
Чурукта: ТР-ниң Президентизиниң чөвүлекчизи Л.С. Эрдыниева, Республиканың уруглар фондузунуң даргазы С.М. Ооржак, ТР-ниң кадык камгалал сайыдының оралакчызы Т.М. Ондар.
Ийиги одуругда оң талазындан тура: социал камгалал сайыдының оралакчызы М.К. Наксыл, культура болгаш туризм сайыдының оралакчызы Э.А. Данзын, культура сайыдының оралакчызы М.Д. Удумбара, Эрзин кожууннуң Өг-бүле болгаш уругларның нарын айтырыгларын харыылаар төптүң директору В.В. Эренчин.
Чыжыргана СААЯ.
Чурукту маадырның архивинден алган.
“Шын” №92 2024 чылдың ноябрь 30