Кандыг-ла-бир хөй улус чыылган байыр-дой дээн ышкаш чыыштарга чеде бээрге, арага сыгай бээр улус турарын билир бис. Ындыгларның аайынче кирип, чөпшээрежиптеринге бодаарга, ойталаптары кончуг берге. Ол чүге ындыгыл? Шак ындыг ойталаашкын кижиниң бодунуң шилилгезинден аңгыда, хандыр сайгарып көөрге, кижиниң социал байдалындан болгаш мага-бодунуң онзагайларындан база хамааржыр. Бо айтырыгны өске бир талазындан көрүп, арагадан эп-чөп-биле канчаар ойталап болурунуң дугайында сүмелер-биле Республиканың хөй-ниити кадыкшылы болгаш профилактика төвүнүң психолог эмчизи Чойганмаа Допай үлешкен.
Арага сыгап турар кижиге “чок” деп харыы бээри чүге ындыг берге? Чогум-на арагадан ойталаары дээрге кижиниң кошкак талазы эвес дээрзин психолог Чойганмаа Допай тайылбырлаан: “Бис хөй кижи аразынга чайгаар-ла төрелдер азы чоок кижилер апаар бис. Хөйнүң албадалы араганы ижиптеринге эккээр”. Бистиң угаан-медереливис ойталаашкынны ниитилелден үндүр сывырыптарының айыылы кылдыр хүлээп ап турар, ол чүүл байырлалда келген кижилерниң сагыш-сеткилин хомудадыптарындан коргарынга болгаш иштики чөрүлдээге эккеп болур.
“Кижилерден ылгалдыг кылдыр көстүрүнден коргар болуп турар бис. Колдуунда бодувустуң сагыш-сеткиливисти ажыы-биле илередир дээш, чүнү чугаалаар аайын тыппас бис” – деп, ол немээн. Кижиниң арагадан ойталаар эргези дээрге бодунуң хууда дыжының болгаш кадыкшылының чарылбас кезээ дээрзин медереп билири чугула. Аңаа кандыг-даа чигзиниг турбас ужурлуг.
ДЭЭШТИГ КЫЛДЫР ОЙТАЛААРЫНЫҢ АРГАЛАРЫ
Араганы ижер-ишпезин шиитпирлээринден аңгыда, бодунуң туружун шын камгалап шыдаарындан база хамааржыр. Профилактика төвүнүң психолог эмчизи арага сыгаар кижилерге шиитпирлии-биле “чок” деп харыыны канчаар бээриниң ылап дузалаптар аргаларын тайылбырлаан.
Бирээде, тодаргай болгаш дорт “чок” деп чугаалаар. “Кандыг-даа шынзыдыышкын чокка бүзүрелдии-биле “чок” деп харыы бээри – эң-не хүндүткелдиг арга” – деп, Чойганмаа Допай чугаалаан. “Четтирдим, ижиксевейн тур мен” азы “Мен ишпес мен” деп сөстер кажан кижи бүзүрелдии-биле чугаалап турда, ынчан күштүг болур болгаш арага сыгаан кижилер оон ыңай чугаалаар сөс тыппайн баар.
Ол арга чүге ындыг дээштиг болуп турарыл? Кижиниң бүзүрелдиг чоруу маргыш тургузар арга бербейн баар. “Силер чүгле байдалды кандыг бары-биле чугаалап кааш, ону шынзытпас силер” – деп, психолог чугаалаан.
Ийиде, чымчаа-биле былдап кааптары. Бир эвес дорту-биле “чок” деп чугаалаары берге болза, “Мен ооң орнунга сугдан ижейн, кайы хире чоруп тур силер?” дээн ышкаш тускай аргалардан ажыглаар. Ол эптиг болурундан аңгыда, чугаалажыр байдалды база тургузар. Силер бодуңарның байдалыңарга чугаалажыксап турарыңарны көргүзүп турарыңар ол.
Үште, “ак меге”. Бир эвес дорт чугаалаары болдунмас болза, экизи-биле мегелептериниң аргазын көрүңер. Чижээ, “Мен машина мунуп чор мен” азы “Эртен эргежок чугула ажыл-херектерим бар” деп сөстер хөй күжениишкин чокка дугуржулга кылырынга дузалажыр. Ооң соонда кым-даа хөй айтырыг салып турбас, дыштыг болур силер.
Дөртте, оюн-баштак болгаш сарказм. Оюн-баштак кандыг-даа байдалда эптиг. “Мен сөөлгү катап ишкеш, ам-на соксаайн деп шиитпирлеп алдым” азы “Меңээ арага чокка-ла хөглүг-дүр” дээн ышкаш сөстер чыылганнарны хөгледиринден аңгыда, албадаашкынны оожургадыптар. “Кажан шупту улус каттыржып турда, бодунуу-биле негеп тургаш, арага ижиртирин албадаптары болдунмас” – деп, психолог демдеглээн.
Бир эвес шуут-ла албадап туруп бээр болза, арагадан ойталап турар кижиниң буруузу эвес, а арага сыггап турар кижиниң частырыы-дыр. Ындыг таварылгада чүнү канчаарыл?
Бирээде, катап база ойталаар апаар. Катап-катап ол-ла сөстериңерни катаптааш туруңар.
Ийиде, “Меңээ арага ижиртири сеңээ кандыг кончуг чугула болганы ол?” деп айтырыгны салып болур. Ол арага сыггап турар кижини бодандырыптар.
Үште, бир эвес чыглып келген кижилер силерниң шилилгеңерни хүлээвес, хүндүлевес болза, чорупканы дээре. “Силерниң сагыш-сеткилиңер дыжы чүүден артык үнелиг болур ужурлуг” – деп, Чойганмаа Допай чугулалаан.
“Чок” деп сөс кижилерге эвес, арагага хамаарышкан ойталаашкын-дыр. Кижилер-биле чугаалажып, танцылап, ойнап-хөглеп чоруп туруңар. Силерниң элээр чорууңар дээрге хууда болгаш кончуг шын шилилгеңер-дир. Ону шынзытпаңар. Арагадан ойталаары дээрге чугааның төнүп каары эвес, а бодунга болгаш бодунуң негелделеринге хүндүткелдиң көргүзүү-дүр. Бир эвес арага чокка аас-кежиктиг болзуңарза, ол кижилер аразынга силерниң ат-алдарыңарны бедик тудар.
Чыжыргана СААЯ.
“Шын” №34 2025 чылдың сентябрь 4