«Шын» 12+

Баг адар оюннуң төөгүзү база сайзыралы

9 августа 2025
11

Эрте-бурунгу шагда Тываның девискээринге ча-согун адары 35 муң чыл бурунгаар, баштайгы палеолит үезинде, тывылганы эртем-шинчилел ажылдарында бижиттинген.

Баг адар оюннуң кол херексели – ча биле согун. Шаанда тулган ча адар эрлерни аңчылар чалап аңнадыр, аңаа аңны сегиртип бээр чораан. Чаны кулузун, хадың, инек база те мыйызын чуга кылдыр тавылап, хырбалап сиир-биле шындалап шидип алыр. Ча онзагай чараш хевирлиг, ээлгир болгаш чаныычал болур ужурлуг. Ол ышкаш Төп Азияга бурунгу хуннар, уранхайлар үезинде дайынчылар чаңгыс тын-биле 30 согунну үндүр адарынга шыңгыы белеткелди чорудары чаңчыл болган. Түңнелинде 30–40 метр черге аъттыг дайзынны чок кылып шыдаар.

Чоорту, 18 вектен эгелеп, куда дүшкен, улуг байырлал болган черге эрниң эрези дээн эрлер ча-согун-биле кара адып маргыжары чаңчыл апарган. Бо дугайты тыва тоолдарның барык-ла шуптузунда бар. Баг адар согуннуң бажынга бистиг оък кадавас, те мыйызының хаваандан кескен азы каът-каът хөмден кылган молдурук-биле баштап алыр. Ча-согун адып маргыжарының ийи хевири бар. Бирээде, ча-согун-биле баг адары, ийиде – кара адары. Бо оюннар Тывага ТАР база ТАО үезинде 1960 чылга чедир болуп тургаш, чоорту шуут уттундурган. Баг адар оюн чоокта чаа катап сайзыралды ап, Наадым байырлалдарынче киргени чоргаарал. Амгы үеде ча адып маргылдажыр спорт Моолда кончуг сайзыраан.

Ча адар спортка ССРЭ-ниң баштайгы мастерлери, тренерлери

Ча адар спорт Тывага шыырак мөге Алексей Такталович Кумаяктың сонуургалы-биле сайзырап эгелээн деп болур. Ооң удуртулгазы-биле 1960 чылда спорттуң национал хевирлеринге Тываның бир дугаар спартакиадазының программазынче ча адар спорт кирген. 1961 чылда Советтиг Тываның 5 чылы аттыг стадионга чадан кара адар маргылдаага Виктор Манаников, Надежда Мананикова, Виктор Фунтиков, Владимир Косарев, Надежда Чупина, М. Бавуу, О. Чудурук, О. Лама база өскелер киришкеннер. Түңнелинде шылгараан ча адыгжылары 1961 чылда Улан-Удэге спорттуң национал хевирлериниң спартакиадазынга киришкеннер. Улаштыр 1964 чылда Кызылдың бирги чери дээш маргылдаа болган. Херээжен улустуң аразынга маргылдаага 20 метрге 1-ги черни Надежда Чупина, 2-ги черни Тая Момбужай, эр улустуң маргылдаазынга 30 метрге 1-ги черни Виктор Манаников, школачылар аразынга 20 метрге 1-2 черлерни Николай Бушуев биле Владимир Косарев алганнар. Ча адар спортту Тывага сайзырадыры-биле, Москва хоорай 30 ча база согуннарны районнарже чоруткан. Ол үеде Кызылдың 1 дугаар училищезинге хөй-ниитичи тренер Виктор Манаников аныяктарның сонуургалын оттуруп, шыырак белеткелди чорудуп турганы улуг дуза болган.

Ча адар спорттуң классиктиг хевирин Тывага 1971 чылда “Урожай” спорт ниитилелиниң даргазы Владимир Сырат үндезилеп тургускан. Ол эгезинде Челябинск хоорайдан 100 ча база 1000 согунну чагыдып, кожууннарже тараткан. Улаштыр 1973 чылдан эгелеп Кызылдың № 1 училищезинге тренерлевишаан, маргылдааларга чедиишкинниг киржип турган. Түңнелинде Владимир Борисович Сырат ча адарынга “ССРЭ-ниң спорт мастери” деп бедик атты 1975 чылда чедип алган бир дугаар тыва спортчу болган.

Владимир Сырат 1942 чылда Тес-Хем кожууннуң Чыргаланды сумузунга Сырат Оюннарның өг-бүлезинге дун оглу болуп төрүттүнген. 1960 чылда Самагалдай ортумак школазын дооскаш, Красноярск хоорайда Күрүнениң башкы институдунда күш-культура болгаш спорт салбырынче киргеш, ону 1964 чылда дооскан. Ол ча адарынга ССРЭ-ниң “Динамо” спорт ниитилелиниң 7 дакпыр тиилекчизи, Тыва АССР-ниң 14 дакпыр чемпиону, спорттуң национал хевирлеринге Сибирьниң болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң 4 дакпыр чемпиону. Ол 21 чыл үзүктел чок тренерлеп ажылдап келгеш, түңнелинде 30 спорт мастерлерин белеткээн. Оларның баштайгылары спорт мастерлеринге кандидаттар Мария Баажай, Мария Мельникова, Галина Огнева, Елена Монгуш, Алексей Курут, Даш-оол Кол, Виктор Саржат-оол олар. 1982 чылда Виктор Саржат-оол Кыргыстанга Бүгү-эвилел чергелиг маргылдаага “ССРЭ-ниң спорт мастери” бедик атты күүсеткен. Түңнелинде Виктор Саржат-оол Россияның “Динамо” спорт ниитилелиниң 10 дакпыр чемпиону болган. База бир өөреникчизи Даш-оол Кол Тожуга тренерлеп ажылдап тургаш, аныяк өг-бүле Евгений база Раиса Тутатчиковтарны спорт мастеринге чедир өөреткен. Түңнелинде Владимир Борисовичиге 1983 чылда Тывага эң-не баштай бир дугаар “ССРЭ-ниң күш-культуразының болгаш спордунуң тергиин ажылдакчызы”, “Тыва АССР-ниң күш-культуразының болгаш спордунуң алдарлыг ажылдакчызы” бедик аттарны тывыскан.

1977 чылда Кызылга болган делегей чергелиг бир дугаар маргылдаага Россияның, Тываның, Моолдуң командалары киришкеннер. Түңнелинде 1-ги черни Россия Федерациязының командазы алган. Аңаа Тывадан 90 метр хемчээлге Михаил Филатов 3-кү шаңналдыг черже кирген. Улаштыр 1979 чылда Кызылга “ Спартак” спорт ниитилелиниң 1 дугаар Бүгү-россия чергелиг маргылдаазынга Тываның херээжен спортчулары Р. Тутатчикова, Г. Огнева, Л. Назытай 2 дугаар черге төлептиг болганнар. 1979 чылда Тыва АССР-ниң бирги чери дээш “Самбажыктың согуннары” деп төөгүлүг маргылдаага Р. Тутатчикова биле В. Сырат 1-ги черлерге төлептиг болганнар. Ооң соонда “Самбажыктың согуннары” 1980 чылда Бүгү-эвилел чергелиг 1 дугаар маргылдаа болуп эрткени аныяк спортчуларның хей-аъдын көдүрген. 1980 чылда Россияның “Күш-ажыл курлавырлары” спорт ниитилелиниң бирги чери дээш маргылдаага Тыва АССР-ниң командазы 2 дугаар черге төлептиг болганнар. Хууда бирги черлерни Сергей Хоз-оол биле Валентина Доржу бүзүрелдии-биле алганнар. 1981 чылда Бүгү-эвилел чергелиг “Самбажыктың согуннары” деп 90, 70, 50, 30 метр хемчээлдиг черлерге ча адарынга ийи дугаар маргылдаага эр улус аразынга 1-ги черни В. Сырат, 3-кү черни Е. Тутатчиков база херээжен улус аразынга 2-3 дугаар черлерни Р. Тутатчикова биле В. Доржу үлешкени улуг чоргаарал болган.

Херээжен ча адыгжыларындан “ССРЭ-ниң спорт мастери” деп атты баштай 1980 чылда Раиса Сергеевна Тутатчикова күүсеткен. Дараазында чылын ол-ла маргылдаага Галина Огнева “ССРЭ-ниң спорт мастери” атты чедип алган. Улаштыр Галина Огнева Россия Федерациязы, ССРЭ база делегей чергелиг хөй-хөй маргылдааларга тиилекчилеп, шаңналдыг черлерни ап келген. Ол 1980–1996 чылдарда ДЮСШ, ШВСМ, РДЮСШ-га тренерлеп ажылдап турган үезинде ССРЭ-ниң спорт мастерлеринге Г. Монгуш биле О. Колду, спорт мастериниң кандидадынга 30 ажыг спортчуларны белеткээн. Түңнелинде “Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчызы” деп бедик атка төлептиг болган. 1983 чылда Россияның “Спартак” ниитилелиниң 1-ги чери дээш шыырак 15 команданың аразынга Тываның командазы 4-кү черни алган. Аңаа Г. Монгуш, Ю. Донгак, Э. Семенова, Б. Ондур эки түңнелдерни көргүскеннер. ШВСМ-ниң удуртулгазы ча спордун чедиишкинниг сайзырадыры-биле, Совет Тываның 5 чылы аттыг стадионга 90, 70, 50, 30 метр хемчээлдиг шөлдерни кылганнар. Ооң соонда, 1980 чылдарның эгезинде, дараазында шыырак аныяк ча адыгжылары Е. Тутатчикова, В. Доржу, М. Мельникова, Л. Михайленко, Б. Ондур, А. Ашак-оол, Г. Монгуш, О. Кол, И. Чамзо, М. Монгуш, В. Ажы оларның тывылганы улуг чедиишкин.

1991 чылда Орёл хоорайга РСФСР-ниң чайгы спартакиадазынга 22 девискээрлерниң командаларының аразынга чидиг демиселдиң түңнелинде тыва спортчулар чедиишкинниг болган. Аңаа Тываның херээжен улус командазы (Е. Тутатчикова, Т. Клеева, Б. Бойду) 3-кү шаңналдыг черни алганы улуг чедиишкин. Тываның эр адыгжылар командазы (В. Саржат-оол, И. Чамзо, О. Кол) 4-кү черге төлептиг болганнар. Дараазында улуг чедиишкин Россия Кубогунуң бирги чадазы, Сибирь болгаш Ыраккы Чөөн чүктүң бирги чери дээш маргылдаага Тываның херээжен адыгжылары Е. Тутатчикова, Г. Огнева, Б. Ондур команда аайы-биле 1-ги черни алганы алдар болган. Эр адыгжылар В. Саржат-оол, Ш. Дажы, И. Чамзо оларның командазы 3-кү шаңналдыг черни алганы улуг чедиишкин. 1993 чылда Москва облазының Истра хоорайга болган Россия чемпионадынга Ш. Дажы биле Е. Тутатчикова эки түңнелдерни көргүскеш, Россияның чыынды командазының кежигүннери болганнар. 2000 чылдың эгезинде шыырак дээн аныяк ча адыгжылары Наталья Корж, Ермила Доңгак, Соян Сат Бүгү-россия чергелиг маргылдааларга, Россияның Кубогу дээш маргылдаага база чемпионаттарынга шаңнал кирип, аас-кежиктиг болганнар. 1999 чылда Михаил Кол Россия Кубогунга мөңгүн медальга төлептиг болуп, хей-аъды көдүрүлген. Улаштыр Михаил Оюн Кара-оолович шимченири багай улус аразынга ча адар маргылдаага 2010 чылда Виши хоорайга (Франция) Европа чемпиону атты чаалап алган. 2012 чылда Лондонга (Великобритания) Паралимпий оюннарынга команда талазы-биле чемпион, хуу оюнга хүлер медальдың эдилекчизи болган. 2009 чылда Нимбург хоорайга (Германия) Сылдыс Чүргүй-оол шимчээри багай улус аразынга ча адарынга делегей чемпиону атты чаалап алган.

“Россияның алдарлыг спорт мастери” атты Елена Евгеньевна Достай (Тутатчикова) 1995 чылда күүсеткен. Баштай Елена Достай 1985 чылда Францияның Перпиньян хоорайга элээдилер аразынга Европа чемпионадынга чемпион атты чедип алган. 1989 чылда болган Грецияның Афины хоорайга делегей чемпионадының команда аайы-биле хүлер медалының эдилекчизи. 1986 чылда Харьков хоорайга ССРЭ-ниң чемпиону, 1989 чыл Грузин ССР-ниң Сухуми хоорайга ССРЭ-ниң Кубогунуң эдилекчизи. 1996 чылда Атлантага болган (АКШ) ХХVI-гы, 2004 чылда Афиныга (Греция) болган чайгы XXVIII-ки Олимпий оюннарының киржикчизи. Делегейниң Олимпий комитединиң доктаадып тургусканы “Фэйр-плэй” (“Шынчы демисел”) тускай шаңнал-биле тыва спортчулардан Елена Достайны 1995 чылда шаңнаан. “Россияның алдарлыг тренери” атты Евгений Викторович Тутатчиковка 1990 чылда, Раиса Сергеевна Тутатчиковага 1995 чылда тывыскан. 2010 чылда Раиса Сергеевна “Россияның күш-культуразының алдарлыг ажылдакчызы” атка төлептиг болган.

2000 чылдарда херээжен спортчулар аразында Вита Куулар, Сонама Куулар, Аята Куулар, Радмила Куулар, Ольга Чамзы, Лена Демина, Александра Тонтоева, Оксана Каргаполова, Анастасия Кузакова, Марина Куклина, Юлия Ооржак, Айгуль Күжүгет, Шеңне Иргит, Сайлык Саржат-оол, Аида Иргит, Чейнеш Достан-оол, Юрата Оюн эки адыгжылар болуп чорууру өөрүнчүг. Эр адыгжылардан Виктор Дьяченко, Илья Скуман, Евгений Ондар, Айслан Хомушку, Алтай Ооржак, Сергей Козлов, Айдыс Насак-Доржу, Юрий Монгуш, Аяс Бады, Орлан Ооржак, Айдың Адыг-оол, Эзир Монгуш эки көргүзүглерлиг болуп турары улуг чедиишкин. Бо аныяк ча адыгжыларын дуржулгалыг тренер башкылар Евгений биле Раиса Тутатчиковтар, Виктор Саржат-оол, Игорь Чамзо, Эрес Тагба, Елена Достай белеткеп чорууру чоргааранчыг.

Тыва аныяк ча адыгжыларынга спортчу чедиишкиннерни күзеп, ча спорду эки сайзыразын дээш, бедик йөрээлди салып, курайладывыс.

Алексей Чамбал-оол, спорттуң хоочуну.

Чуруктарны авторнуң архивинден алган.

“Шын” № 30 2025 чылдың август 7

ШЫН Редакция