Хенертен даштын улус алгыржы берген. Чараштаа биле Арбай-оол үне халчып келирге, аныяк оол аът кырында эзерде хере теп туруп алган, алгырып турган:
– Дайын төнген! Тии-лел-ге! Тиилелге! Бүгү арбаннардан улусту суму төвүнге чыылзын дидир! Дүргедеңер, дүргедеңер! Тиилел- ге! – дээш, оол сыдырадыр халдып чоруй барган.
Чараштаа биле Арбай-оол ындыг улуг өөрүшкүден куспактажыпканын безин билбээннер. Олар ол-ла дораан суму төвүнче халдыпканнар.
Биче дүъш четпээнде-ле, суму төвүнге кижи бажы кизирт, Чараштаа аъдын баглап кааш хөй улус чыылган школа чанынче бар чыдырда, бир-ле черде кайгамчык чараш ыры-хөгжүм дыңналып турган. Кожуун черинден культармейжилер келген-дир аа деп бодааш, ыңай-бээр көрзүнерге-даа, билдирбес. Школага мырыңай чоокшулап келгеш, ол ыраажыны ам-на эскерип каан. Чагы бажында төгерик калбак демир ырлап турган. Чараштаа ооң үнүнге таалавышаан, радио деп чүвези бо-дур аа деп даап бодап каан. Долгандыр каас-чаражы-даа кончуг: кызыл туктар хөлбеңнээн, кызыл пөстерде кыйгырыглар бижээш, аскылап каан болган. Чыылган чоннуң өөрүшкү-маңнайы — хүн караанга чазылган чечектер-ле. Чараштааның сеткили оларның-биле кады ала-чайгаар-ла көдүрлүп келген.
Чыылган чон мурнунче кожууннуң күүсекчи комитединиң оралакчы даргазы, мооң мурнунда Ак сумузунуң даргазы чораан Шалык-Доржу үнүп келген. Ооң чанында аревэ кожкомунуң секретары Зинаида Самдаң, Ак сумузунуң даргазы Чамзырай суглар турган.
— Эштер, араттар! Улуг Ада-чурт ССРЭ калчаалыг фашист идегеттерни өске бүгү депшилгелиг кижилер-биле бир демниг ажып тиилээн. Ынчангаш дайын совет улустуң улуг, чайыннанчак тиилелгези-биле доозулган-дыр!..
— Ура! Ура-а! — деп, чыылган чон алгыржып, өөрүшкүнүң хөлзээзини кезек када чүнү-даа дыңналдырбайн барган.
— Ол улуг дайын-чаага эвээш-биче-даа бол, Тываның арат чону үлүүн каттыштырып киирген. Ооң иштинде бистиң кожууннуң, силерниң сумуңарның төлептиг салыышкыны база бар. Бистиң эки турачыларывыс амы-тынын харамнанмайн, алдарлыг Кызыл Шеригге дузалап, кадыг-дошкун тулчуушкуннарга киржип, дыка хөй хоорай, суурларны хосташкан. Олар ам төрээн Тывазында ээп келген, ам Совет Тываның бурунгаар хөгжүлдези дээш амыр-дыш чок ажылдап турарлар. Ынчалза-даа дыка хөй эки турачылар дайын шөлүнге маадырлыы-биле калган. Оларның аразында силерниң сумудан Күндүп-Сүрүң оглу Комбу база эрес-маадырлыы-биле бодунуң амы-тынын бергенин билир силер. Ооң-биле чергелештир тиилелге дээш амыр-дыжын бодавайн, дайын шөлүнге-биле дөмей ажылдап турганнарны база уттур эргевис чок эштер, араттар! Силерниң сумунуң Кара-Суг арбанындан Ондар Оолакайны, ооң өг-бүлезиниң маадырлыг ажыл-ижин кажан-даа утпас бис. Оолакайның чүгле боду эвес, харын ооң фронт чоруткан оглу Чылбар-оолду канчап сагынмас бис. Маадырларга кезээ мөңгеде өшпес алдар! Ура!
Чүгле чаңгыс “Тиилелге! Тиилелге!” деп сөстер өөрүшкүнүң, муңгаралдың бүгү-ле сүүзүнүн илередип турган.
Чараштааның сагыжы чырыш дээн. Сактырга, шак ол өөрүшкүлүг медээ-биле кады Ада-чурт ССРЭ дээш тулчуп чораан ооң эжи төрээн черинде баглаажынга кээп, аъдының дынын баглап чедип келген ышкаш болган.
Дайын төнген соонда, фронт чоруткан Чылбар-оолдуң өскен-төрээн черинде ол-ла баглааштың дөзүнде ыйбагар хүрең баштыг, ооң-биле дөмейи кончуг, шоваазы дегет, шору апарган оол ойнап орган. Ооң холунда улуг эвес сундугур дүрзүлүг кара даш бар болган.
Ол оозун:
– Ачамның танкызы-дыр, дайзыннарны бастырары ол-дур – дээш, идип-идип келгеш, баглаашка чык кылдыр үстүрүп олурган.
Каш чыл улаштыр аът-хөл шоолуг баглап турбаан Баглааштың дөзүн долгандыр оът-сиген дуй үнер деп кел чыткан. Ол бичии оол харын дуй үнүп орган чашпан-сигенни бодунуң буттары-биле таптай базып, үргүлчү-ле орта ойнап орар. Ынчангаш Баглааш чоогу арыг, сактырга, ол бичии кижи чашпан-сигенни ооң чанынче чагдатпайн турганзыг.
Ооң будунга бир-ле чүве соктап турарга, Баглааш кызып-кызып караан хере көргеш, кайгай берген. Ооң ээзи аныяк эр кижиниң арын-шырайы-биле дөмей бичии оол холунда тудуп алган ойнаар-дажы-биле ону үстүрүп-үстүрүп, оозун Баглааш дөзүнге каапкаш, чыраа шывык аъдын мунупкаш, долгандыр халдып-халдып чедип келгеш, Баглаашка кээп чөлей тургузуп кааш:
– Мээң аъдым баглаажы бо, борта турзун – деп уунда чугаалангаш, катап-ла ойнаар дажы-биле шииледип чоруп каан. Халдып-халдып, дедир-ле кээр.
Ынчап турда, өгден аныяк херээжен кижи үнүп келгеш, Баглааш дөзүнде олурган оглунче кылаштапкан. Ол мырыңай чоокшулап кээрге, Баглааш ам-на танып каан. Фронт чоруткан аныяк ээзи оолдуң кадайы болган. Ye ооң аныяк, чараш арын-шырайын база билдирер-билдиртпес хээлер-биле каастап эгелей берген болган. Ол кылаштавышаан келгеш, Баглааштың унундан куспактанып алгаш, ойнаан оглун көрүп, ханы бодалга алзып турган.
Аныяк иениң бодалында кижи билип чадаар чүве-даа чок, фронт чоруткан ашаан бо Баглааштан үдеп чорутканын сактып келгени чугаажок.
— Мээң баглап каан аъдымга дегбе, авай! — деп, иезиниң бодалын бичии оол чардыктыра берген, черже кээп дүшкен хаак-аъдын катап Баглаашка чөлеп каан.
— По-ох, ай-ана! Билбедим, оглум! Сээң аъдың мында турар чүве ышкажыл! — деп, авазы оглун чаптаан.
— Ачамның баглаажынга мээң аъдым турбайн, кымның аъды турарыл — деп, бичии оол шала ааспыраан көргүскен.
Авазы ооң-биле маргылдашпайн, өг чанындан шоолуг ырак эвесте бараан хараар тейжигешче углай аяар кылаштап чоруй барган. Өйлеп, өйлеп-ле аңаа барып, бир-ле чүвени манаан-даа ышкаш, көрген-даа ышкаш, талыгырже, шөйлүп чоруткан орукче кайгап-ла, кайгап-ла турар. Бир-бир көөрге, бурун шагның даш көжээзи-даа ышкаш апаар.
Бичии оол авазының соондан халып чеде бергеш:
— Авай, а, авай! Сен чоп үргүлчү-ле моон харанып-ла турар сен! Чүнү көрүп турарың ол, авай! — деп, авазының шыва тонунуң эдээнден тырткылаан.
— Мал-маганывыс барааннап турарым ол-дур ийин, оглум. Ам барып ойна че, чассыгбайым! — дээш, оглунуң ооргазынче үдей аарак иткилээн.
Оглу ынаваан.
— Бистиң хой, өшкүвүс дуу чорлар ышкажыл, авай. Сен чоп өскээр көрүп турар сен — дээш, авазын ол амыратпайн барган.
— Оок! Кончуумну але, оглум. Мыя бо чораан чүвелерни көрбес. Мээң оглум кончуг кижи-дир, мени мурнай көрүп каапты — деп оглун көгүде аарак мактаарга, ханы сагыш-сеткилдиң, амыр-дыш, уйгу-дун чок хүннерден бодунуң назынындан улугзуг кылдыр көстүр арын-шырайы чырыткыланып, хүлүмзүрүг чайнай берген.
— Мен билир-дир мен ийин, авай. Сээң чүнү харап турарың- ны — дээш, оглу бажын халайткан.
— Сен ам-даа чаш кижи канчап билир сен, оглум, өзүп келгеш, биле бээр сен.
Авазының арын-шырайы база катап ханы бодалче шымны берген.
— Ачамны харап көрүп турар-дыр сен ийин, авай!
— Ой, дадай! Ону сеңээ кым чугаалады, оглум? — дээш, авазы оглунче ээлбишаан, шала дүвүреп, долгандыр көргүлээн. Сактырга, авашкыларның чажыдын кым-бир кижи дыңнап кааптарындан сезинген-даа дег.
— Меңээ Баглааш чугаала- ды! — деп, оол анаа-ла чугаалаан.
— Баглааш че! — дээш, авазы улам кайгап, өг мурнунда турган.
Баглаажынче чайгаар-ла көрнү каапкан. Оозу, шынап-ла, мен чугааладым дээнзиг, бир-ле ындыг, шала чааскаанзыргай болгаш улуг бодалга алзыпкан кижи ышкаш сагындырган.
Аныяк ие хөндүрлуп келгеш, оглун чедип алгаш, Хараар-Тейден өөнче ээпкен. Кым билир ону, бо Баглааш эр ээзин база манап, чааскаанзырап турары-даа чадавас. Өгнүң эр ээзи чокта, аал-даа бүдүн болбас, ээнзиргей чүве ышкаш сагындырар. Ээзи орган болза, Баглаажы чоп куруг турарыл, бети дизе аъды-хөлү, ынды дизе эжи-өөрү чедип келгей. Сактырымга, бо Баглааш куурарып бар чыдар-даа ышкаш. Сагыш-сеткилинге алзып, ээзин манап турары ол бооп чадавас деп, аныяк ие кылаштап ора боданган...
Эки турачылар дайындан ээп келгенден бээр бир чыл ажа берди, ам-даа ашаан манавышаан деп, Баглааш оол четкен аныяк херээженни көргеш, иштинде боданган. Ээзи чедип келирин ол эндевейн турган. Ооң дугайында өлген деп-даа, ис чок читкен деп-даа медээ келбээн. Ынчаарга-ла, дириг-дир! Ол ам удавас чедип келир ужурлуг, сагыжым эндевейн тур! Ындыг бодалдардан Баглааш улам сергеп, сактырга, каш чыл мурнунда турганы дег, чалыыткай берген ышкаш болган. Ооң уну бир-ле улуг өөрүшкүден чырык, чылыг хүнге дериде хона берген.
Оглун четкен аныяк ие Баглаашче чоокшулап олурда, бичии оол авазының холундан ушта соккаш, Баглааш чанында салып каан ойнаарагынче халыпкан, халывышаан келгеш, довурактыг черге бурт кылдыр олурупкаш, база катап амыр-шөлээн ойнай берген. Аныяк ие оглунуң чанынга чедип келгеш, боду-даа билбейн, Баглааш унун суйбапкаш, сырбаш дээн: ооң уну шала шык, артында чылыг ышкаш болган. “Элдептиин аа, оглум шын чугаалап турган-дыр. Бо Баглааш дириг-биле дөмей чүве эвеспе моң. Мооң мурнунда чеже-даа туттунарымга, чоп ындыг эвес ийик” деп бодааш, топтап көре бээрге, ооң өңү ам куу эвес, үстүг-дерлиг чүве дег, кылагар кылдыр көзүлген. Элдеп-тир аа! Аныяк ие бодун шүгдүнерге-даа: каң-кадык, мээ-медерели-даа анаа.
Ол бичии када ойнаан оглун көрүп тургаш, өөнче базымы чиик-чиик кылаштапкан. “Ашааның төрээн аал-чуртунче ээп кел чыдарын эндевейн чораан бодунуң эът-чүрээниң изиин мээңии деп бодап чоруур күжүр-дүр ийин” деп, кылаштап бар чыткан иениң соондан көрүп тура, Баглааш боданган...
Аныяк ие өөнче кире бээри билек, аал адаанда улуг эвес кырлаң артындан аъттыг кижи кара маң-биле довурак-доозунун бургурадыр тутсуп олурган.
Баглааш дөзүнге ойнап олурган оол ооң бараанын көрүп кааш, хенертен алгыра берген:
— Ачам халдып олур! Ачам кел чыдыр!
Оглу хенертен алгыра бээрге, аныяк ие өгден үне халаан уу-биле Баглааш дөзүнде оглунче халып олурган.
— Дүрген көр, авай! Ачам халдып олур!
Аныяк херээжен тура дүшкеш, бир холун хүнден хөлегелей хаваанга серилендир тутпушаан, кел чыткан кижини бараадай берген.
– Кожа аалдың ашактары эзирип алган чоруп орарлары ол ирги бе, ядараан! — деп, Чараштаа шала түвексинип хыйланза-даа, кел чыткан кижиден карак салбайн турган.
Элээн чоокшулап кээрге, халдып орган кижиниң хөрээнде бир-ле чүве хүн караанга кылаш дээн. Аът кырынга туттунуп чорууру-даа эзирик кижиге дөмейлешпес, аътка халыдарыныц аяны таныыры, көргени-даа ышкаш боорга, ооң чүрээ шимирт дээн.
Өг хөлегезинге чүң ээрип орган улуг-ла кырываан кадай, кенни оглу-биле бир чүве бараадап турарга, оларның чанынга бир холунда ээргиижин тутпушаан, кылаштап келген.
— Чүнү көрүп тур силер? Мал-маганывыс ырай берип-тир бе, уруум?
— Чок, халдып орар кижини Болат-оол ачам-дыр дээрге, ону кайгап турарывыс ол-дур ийин!
— Шынап-ла! Мээң багай оглум-даа ышкаш, ооң аът мунары ындыг чүве эвейикпе, дөңгүрлерим! — деп, кадай кел чыткан кижини бараадап көргеш, дораан-на хор эреп чугаалаан.
Аъттыг кижи аал коданынче улам-на чоокшулап орган. Ооң шериг идик-хеви, хөрээнде кылаңнашкан медальдары безин тода көстүп келген. Удаваанда ол адазының баглаажының дөзүнде довураан кадыг-быжыг холдары-биле аспактап алгаш, ооң унундан куспактаныпкан, карааның чаштары саагайндыр ишкирнип ыглап турган. Ооң сагыш-сеткили оожургай бээрин шеглей аарак иези, Чараштаа оглу-биле, Маакай аңаа уткуштур кылаштапканнар.
Төрээн чериниң ээзи ада-өгбелериниң кажан кезээде чурттап чорааны эргим болгаш чоок Кара-Суунга фронтучунуң чедип келгенинге Баглааш кымдан-даа артык өөрээн. Чоок кижилеринге бүргедип алгаш, чылыг одунче, чаглактыг чадырынче, шала чандаш-даа бол, чоргаар бар чораан ээзи Кижиниң кыптыккан өөрүшкүзүнден карааның чаштары чайгаар-ла сыстып бадып турганын көргеш, Баглааш бир-ле дугаар туттунуп шыдавайн барган. Ооң карааның чаштары төрээн черинче эртенги шалың болуп бадып турган.
Шомаадыр КУУЛАР, Тываның чогаалчылар эвилелиниң кежигүнү.
Чурукту интернет четкизинден алган: yandex.ru/images/sea...
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24