БАРЫЫН-ХЕМЧИК КОЖУУННУӉ 100 ЧЫЛ ОЮНГА
Тываныӊ төөгүзүнге балалбас исти арттырган кижилерниӊ бирээзинге Барыын-Хемчик кожууннуӊ Күжүгет аймааныӊ чагырыкчызы чораан, ат-сураглыг бай Чүдек-оол Күжүгетти (Бай-Хелиӊни) хамаарыштырып болур. Ооӊ допчу-намдарын 7 ада салгалы, амгы үеде хүндүлүг өгбе Эдер-оол Мастааевич Күжүгеттиӊ улуг назылыг улустан дыӊнап билгенин чонга чедирери-биле, бижиткен ажылывыстыӊ түӊнелин чырыттывыс.
1850 чылдар үезинде Күжүгеттерниӊ чагырыкчызы Шоӊнаажык оглу Чүдек-оол деп кижи чораан. Ол бүдүн Тывага билдингир байларныӊ бирээзи чораан. Ооӊ чылгызыныӊ санын ном-дептерде бижип турарындан алгаш көөрге, 4000–9000 чедип турар. Үндезин чер-чурту – Барыын-Хемчик кожууннуӊ Алаш девискээринде хонаштар. Амбын ноянныӊ чарлыы ёзугаар ол 100 аътты үндүрүгге берип турган. Чонда тарай берген шола ады Бай-Хелиӊ. Бай-шыдалдыг-даа болза, ол кажан-даа өрү көрдүнмес, топтуг-томаанныг, биче сеткилдиг кижи чораан. Ындыг-даа болза үптекчи чорукту кылган улуска кээргел чок турган.
Аш-чут болу бээрге, ол бодунуӊ Күжүгет аймааныӊ өреге бүрүзүнге ийи саар кулуннуг бени үлеп бээрге, кышты төрел бөлүү бениӊ сүдүн тарактап ижип тургаш, чидириг чок ажа берген. Бай-Хелиӊниӊ чылгызын 50–60 кижи кадарып, ажаап-тежээр турган. Чылгыны откарар чери Алаш хемниӊ бажындан Хемчик аксынга чедир кадарар. Хөй өг-бүлелер салгал дамчып кадарчылап, амыдырап чораан. Ол кадарчыларны уштап-баштап турган кижи – Бай-Хелиӊниӊ кады төрээн дуӊмазы Дугар Күжүгет (амгы үеде Сергей Шойгунуӊ кырган-ачазы Маайныӊ адазы). Дугардан Шойгулар укталган. Ооӊ оглу Маай, Маайныӊ оглу Серээ, Серээниӊ оглу Шойгу, Шойгунуӊ оглу Сергей. Дугар кончуг шыӊгыы, негелделиг кижи чораан. Чүгле кадарчылар эвес, а бөдүүн араттар-даа ооӊ чагыргазынга турган.
Бай-Хелиӊ үш оолдуг чораан. Оларны база бай ызыгууртан улуска өглеп каан. Улуун, дун оглу Серге-Байырны (шола ады Ашак чаӊгы), Хайдып үгер-даа ноянныӊ өөнүӊ иштиниӊ кады төрээни-биле өглээн. Серге-Байыр чүдүлге-сүзүктүг, бурунгаар көрүштүг, соӊгаар кирип, орус садыгжылар-биле харылзажып чораан. Ол Алаштыӊ Эзим-Адаа деп черге улуг хүрээ туттурган. Ортуну Сүрүӊнү (лама чейзеӊ) Үндүӊ чагырыкчызыныӊ уруу-биле өглээн. Бай-Хелиӊ назылап дөгүй бергеш, эрге-чагыргазын ортун оглунга хүлээдип берген дижир. Бичиизин, хеймери Баяӊны, Сеӊгин-Чаӊгыныӊ уруунга өглээн. Ол Бээзи кожуунунуӊ нояныныӊ бижээчизи болган. Баяӊны өглеп турганы база кончуг солун. Келин айтырып, Сеӊгин-Чаӊгыныӊ аалынга чоокшулап кээрге, орук кыдыында 100 мыйыс чок кара бугалар оъттап турган. Оон Сеӊгин-Чаӊгы уруун эккеп бээр дээш, Чолалыг ховузунга кээрге, Бай-Хелиӊ 100 кедергей чараш чүгүрүк аъттарны улуг чылгыдан үзе сүргеш, оъткарып каан турган. Ынчаар ийи кудашкылар бай-шыдалдыын боттарынга бадыткап турган дээр. Бай-Хелиӊниӊ кудалары-биле чижип турганыныӊ дугайында чугаалар чон аразында дыргын тарай берген.
Бай-Хелиӊниӊ үре-салгалы бай-шыдалдыг, эртем-билиглиг, эрге-дужаалдыг кижилер чораан. Олар репрессияныӊ кадыг-дошкун чылдарынга таварышкаш, ызыгууртан байлар деп куду көрдүрүп, мал-маганын хавыртып, эрге-дужаалындан кызагдадып, белен эвес амыдыралды чурттап эрткен. Амыдыралыныӊ, өг-бүлезиниӊ аайы-биле Тываныӊ янзы-бүрү булуӊнарынче – Бай-Тайганыӊ Кара-Хөл сумузу база Чөөн-Хемчик кожууннуӊ Хорум-Даг сумузу болгаш Чадаана, Кызыл хоорайларже көшкен. Чылдар эрткен, үе эрткен. Ындыг-даа болза уктуг-дөстүг, угаан-сарыылдыг, чараш төөгүлүг аймактан, Бай-Хелиӊниӊ кады төрээн дуӊмазы Дугар Күжүгеттиӊ ажы-төлүнден делегейде алдаржаан Россияныӊ Маадыры Сергей Күжүгет оглу Шойгунуӊ төрүттүнгени база анаа эвес. Шак мындыг өгбениӊ, Бай-Хелиӊниӊ аймаанда ооӊ буян-кежии дүшкен салгалы ол болуп турар. Ынчангаш Барыын-Хемчик чону, ылаӊгыя аныяк-өскен, бо төөгүнү, Бай-Хелиӊниӊ овурун, ооӊ допчу-намдарын ам-даа хандыр шинчилеп өөренир дээрзинге бүзүрел улуг.
Шеӊне ХОМУШКУ.
Чурукту авторнуң архивинден алган.
“Шын” №28 2025 чылдың июль 24