Мен «Муң үүрмек» садыындан чаа-ла үнүп келдим. Карактарымда ам-даа делгеп каан бараан хевээр. Үнүп келгеш көрзүнеримге, чанымда кедергей таныырым ышкаш кижи тур. Куу өңнүг «Жигули» дужунда кижи хая көрнүп келзе-ле, Ооржак Серот туру де! Кижиң бир-ле чүве чугаалап турар хевирлиг.
— Оо, экии-экии! — деп, девидеп мендилештим.
— Сен-дир сен але, оол. Сеңээ дужар дээш, бажыңың билир эвес, чыткан теве аксынче каңмыыл кирген чүве дээн, душ бооп таваржы бердивис көрдүң бе — дээш, кижиң каттыра-дыр. Серотту көөрүмге, биеэги-ле хевээр, адак-бышкааның чииги-даа аажок, эргижирей берген костюмнуг, бажында эрги бөрттүг. Чанында турган даштыкы машиназынче айыткаш: «Бо мээң оглумнуң оглу-дур ийин, ооң ачызында мынчап Кызылдап аян-тээлеп чоруурум ол-дур. Бо чылын 90 харлаптым, ынчангаш сөөлгү катап ырак чер чоруурум ол-дур ийин — дээш, кижиң биеэги хевээр чолдак кара ашак тур.
– Силерни 90 харны харлааныңар дээш... — деп чугаалааш, ийи холун тудуп, будум арай олура аарак туттум. Үнген-кирген улус бисти кайгаарлары аттыг.
– Кижи аарывас-аржывас боорга, мындыг чүве-дир, мынча назынны көре бергенимни черле эскербедим. Мен чонга, черле каяа-даа, буян кылып чоруур кижи мен. Ынчалза-даа ам чүгле 2–3 чылды шыдаар-ла боор мен – деп, кижиң дүште-даа чок каттыра-дыр.
Мынчага чедир мээң бажыңымга чаңгыс-даа кирип чорбаанын сактып келдим, ам-на бажыңче чалаар үе бо ышкажыл.
– Че, ындыг болза, мээң бажыңымче баргаш, шайлаалыңар шүве — деп чаладым.
Бажыңга иелээ чугаа-соодувус-даа аттыг кирип келдивис. Бажыңче кире сал-ла, удуур өрээлимден кадак ужулгаш: «Сен дээрге Ооржактарның эң улуг назылыы-дыр сен. Ол назының-биле бисти алдаржыдып тур сен!» — дээш, Серотка ак кадакты мойнунга кедирип бердим.
– Мынчап барган чүве болгай, Далай-Лама келгенинден бээр чонну мын- чаар хүндүлээр апарган — диди.
Мен чүү боор картошканы ак-маак четпейн, үске хаара каапкаш, ооң кырынче чуурга каггаш, колбаса кезип бердим.
Серот бодунуң уруг-дарыы эки чурттап, мал-маганы менди-чаагай турарын чугаалай-дыр.
– Мында ам кайы хире үр чурттай бердиң? – деп айтырарга. Ону харыылап бээримге, – Болза-даа үр болган кижи-дир сен, оол – диди. Серот кезээде «оол» дээрин утпас болдур ийин. Кижиң аай-дедир көрзүнгеш, кадайым ажылдай берген кижи, менче арай чоокшуладыр ээгип алды.
– Дыңна шүве, мен сени хереглеп чораан чүвем мындыг чүве. Сени мен билир мен, арага ишпес болгай сен, мээң-биле дөмей. Оолдарымга чугаалаар болзумза, олар аксынга чүве чыттырар эвес, улуска дораан-на чугаалап бериптерлер. Ынчангаш меңээ аксы быжыг кижи херек, сен шыдаар сен. Херектиң ужуру мындыг. Сен дээрге чүвениң ужурун билир, хамык черлерни база кезип каапкан болгай сен, эртемиң-даа, медерелиң-даа четчир-дир, мында бир черде алдын бар-дыр. Ону ам билир кижи чаңгыс мен арткан мен. Чээним оол бар чүве, ол кижиң хамык алдынны көрген. Ол куй иштин көргеш, ону улус тыппазы-биле даш-биле чажырып каан-дыр. Хайлыг чүвең, чээним оол эртенинде машинага олурупкаш, озал-ондакка таварышкаш, чүнү-даа чугаалап шыдавайн, дуу оранче чоруй барган мындыг. Ол черни билир мен, Алаш сынында чүве болгай. Сен ону канчаптарын өөренип көр аа. Сенде баш удур көөр чүве бар ийик — дээрге, мен тура:
– Компьютер дедаан – деп, баш удур билип кааптым.
– Ийе, ийе ол чүвең! – дидир. – Мен сени манаар мен, иелээ аъттыг чоруптар бис.
Мен чүнү даа ыыттавадым, иелээ аът-биле чортуп чорааш шуптузун дыңнап албас деп бодап.
– Менде черниң уг-шиин тывар GPS-им бар болгай. Ооң-биле бис кайыын-даа болза тып алыр бис – деп, амыраанымдан каттыра бердим де. Кижим та кайыын билип алганы ол:
– Ол черниң херексели-биле оода черниң широтазын, долготазын-даа билип алгай бис – дидир.
Көрдүң бе, широтазын база билир, черле бир катап экспедицияга ажылдап чораанын база чугаалап турган кижи болгай.
– Мен келир чылын чеде бээримге, ажырбас бе? – деп, бо чылын хамык ажылым бар болганынга түвексинип-даа, мындыг мен.
– Бир чыл хирени манап болгай-ла. Алдынчиде маңнап чоруй баар эвес, бис тыпкыжеге манап чыткай-ла – дээш, чоруурунга белеткени берди.
Мен 90 харлыг кижиге чүнү белекке бээр чоор деп бодап. «Адыр, адыр...» дээш, шифонерим иштинде Москваның рыногундан садып алганым, кым-даа кетпээн шляпам бар чүве, оомну уштуп алдым.
– Бо шляпаны сеңээ 90 харлааныңда белек кылдыр берейн!
– Оо богда, бо кончуг улуг белек-тир! Каям кедип көрейн. Бо шляпа-даа меңээ кончуг тааржыр-дыр, четтирдим, анаа аян-тээлеп чорааш, мындыг белекке чединдим, көрдүң бе – дидир. Мен-даа ийи адашкыны үдеп кагдым.
Мээң-даа бажым иштинде хамык чүве шуут хойтпак, чүү-даа бар, Сероттуң чаа чугаазы мени дүвүредипти. Алдын, алдын...Ам-на меңээ аас-кежик таварышканы ол бе? Ол алдынның бир чамдыызын-даа алгай мен, чүү-даа болза бир ажылга киржир кижи. Серот ам-даа 90 хар чеде берген болза, аъттаныптар шору көрзүңерзе мону, кашпагайы ам-даа хевээр болгаш ындыг. Адырам, кижи алдын тып алганда, күрүне ол тывыштың 25 хуузун төлээр чүве болгай. Ам үе өскерилген болгай, амгы үеде оон хөй хуузун төлээр чадавас, компьютеримден көрүптейн...
Ооржак Серот-биле бир дугаарында каяа ужурашкан кижи боор мен, адырам. Ынчан Тываның улусчу революция болганындан бээр 70 чылы болуп турган үе чүве. Байырлал кончуг улуг. Ынчангаш ону кожуун чагыргазы болур ужурлуг чүүлдерни баш удур планнап каан. Аңаа симфониктиг оркестр база ойнаар, тыва чогаалчыларны база чалаар ужурлуг чүве. Тыва чогаалчыларга бис «Тыва даг-дүгү» комбинадын, чедиишкиннерин, ооң келир үеде өскерлиишкининиң дугайында көргүзүп бердивис. Оларның талазында тыва чогаалга чедиишкиннерлиг болганывыс дугайында сонуургадып дыңнаттывыс ийин. Кандыг-даа чүвеге ындыг ышкажыгай, аалчылар кээрге, албан-биле оларны дыштандырар азы бир хүн оларга найыралдың хүнүн эрттирер. Ол талазы-биле Барыын-Хемчик шуут бир онза черлиг турган. Ынчан Тываже кээрде, Москвадан болза Ту-154 ужуп турган, а Кызылдан Барыын-Хемчикче Як-40 самолет хүнде 3 катап ужар турган. Абакандан Кызыл-Мажалыкче хүннүң чыгыы Ан-24 ужуп турган чүве. Саян дагларында чүү бар турганын аалчылар көрбес-даа турганнар. Кожууннуң аалчылары Барыын-Хемчикке келгенде, бүдүрүлге деп чүвени ол көөр, тывалар көшкүн амыдыралдыг деп чүвени, оларның чурту ылап даглыг болгаш кадыр кашпалдыг дээрзин, барыын Саян дагларында чүү үнүп турарын ылап көөрлер. А аңаа келгенде, тыва өглерни көргеш, ында амыдырал кандыг дээрзин билип алырлар. Сероттуң өө Ак-Довурак – Абаза оруунуң асфальтылыг 67 дугаар километринде турган чүве. Ынчан М. Горбачев бүгү Совет Эвилелинге араганы хоруп каан турган. Барыын-Хемчиктиң кожуун даргазы Соян Амырбит мынча дээн болгай: «Дуу чыдар ыракта Акты Москвада улус канчап билир дээр силер, ол кончуг улуг шуурууннуг улуска дегген херээ чок. Арат кижи боду безин арага ишпес кижи-дир».
Иштики херектер органы улустуң шууруунун чуура шаап турда, ынчангаш ол өгнүң хойтпаанга кым-даа дегбээн. Ол өгже кымнарны келбейн турган дээрил: хамык аалчыларны, моолдарны, журналистерни ол өгге барып, тываларны канчаар чурттап турар дээрзин көргүзүп турганы ол.
Акта «бай» шыдалдыг өглер хөй турган. «Самдар-Кожай» – Сүүр-оол боду, Бай-Кенден, Бай-Серот дээн улус эңдерик. Серот «Дөң-Терезин» совхозтуң сарлыын кадарып турган кижи. Бис база чогаалчыларны ындыг янзылыг «бай» Ооржак Серот сугга чедирер болган бис. Бир чиик машиналыг, бир бичежек автобустуг ол өгге чеде бердивис. Өг даштынга бисти бир чолдак кара ашак уткуп алды. Ол кижи Ооржак Серот болду. Оон өөнче чалады, муңгаранчыг-даа улуг өг. Улус кирип турза-даа, кижи төнмес чүве. Мен улустуң эң сөөлүнде кирдим. Кире бээримге, улус шуптузу белен бичежек сандайларда олургулапкан, аякта шайны өгнүң херээжен ээзи Далганчык сунуп тур. Ол өгде аяктың хөй деп чүвезин, улуска четчир болгаш ам-даа куттунмаан аяк эңдерик. Келген улус чээрби хире бар: чогаалчылардан Черлиг-оол Куулар, Олег Сувакпит, Светлана Козлова, партия секретарының оралакчызы Владимир Чулеевич, комбинаттың улуг бухгалтери Виктор Волков болгаш ОРС начальниги Нелли Матвеевна база комбинаттың профилакторийиниң улуг эмчизи Светлана Ондаровна Куулар дээш оон-даа өске улус база бар. Бис-даа билдингир «чүве» аайлап-дөгержиринге келген улус бис. Баш удур дөгерер чүвени чугаалажып каан улус болду. Ооржак Көшкендей алыс черле аңчы кижи болгаш, хойнуң тынын үзүптү.
– Оолдар, силер бисти мурнаар силер бе, азы бис мурнай ижин-хырынны аштап-арыглаар бис бе? Кымнар мурнаар эвес, мынчаар маргыжаалыңар шүве – деп, Тамара Мижит-Доржу каткы-биле чугаа үндүрүп келди эвеспе.
– Ох-о, шын чүве-дир харын, уруглар – деп, Көшкендей улам хандыр деткип кагды.
Ол үеде Серот даштын одагга пажын сала берди.
– Бо пашка чүү херегин боттарыңар билир силер. Кончуг арыг кылырын бодап каар силер, аалчыларывыс ындыг чүвеге ынак болгай, оол – дээш, киживис дузун салып кагды.
Бис-даа чүү боор шалыпкын эът-кешти аайлааш, дүлер эътти дүлүпкеш, чаа-ла хан кудуп чыдырывыста арткан эът кырындыва бир чүве «палырт!» кылдыр: «Ижин-хырныңар белен, оолдар!» – дээш, тадыладыр Тамара каттыра-дыр.
– Ойт, эжен, бо малчын уругларның ажы-төлү аңчы акыларын мурнап каапты- лар! – деп, Көшкендей аажок каттыра-дыр.
Белен апарган баарны, ханны, өкпени, төштү дээш борбак эъттерни өг иштиниң уруглары подноста тудуп алган өг иштинче маңнажып турлар. Улустуң каткы-иткизи-даа аажок, чогаалчылар-даа улай-улай шүлүк чугаалаан, а Светлана Ондаровна тыва дылдан орус дылче очулдуруп тур.
Дыка орайтай бергенде, улуг бухгалтерниң «Волга» деп чиик машиназы, база бистиң автобузувус шимчеп чорупту, оон бээр Ооржак Серот Шыырапович-биле танышканым ол.
Бис бир катап оларның өөнүң адаанга өг тип алган бис. Аңаа даштыкылар эккеп турдувус. Швейцарлар база эккелген бис, бир швейцар орустап билир болган. Эмдик аът мунарын көргүстүвүс, улуг оглу Богба, керни Долаана чылгыдан Ооржак Мөге-оолга аътты тудуп берди. Ол спорт мастеринге хостуг хүреш талазы-биле кандидат кижи болгай, ооң кадында тыва хүрешке 64 мөге аразындан каш-даа катап үжүүр база былаашкан кижи. Ол эмдик аътты чавыдак мунгаш, канчаар-даа шурап, мөөрге-даа кижиң аъттың ооргазында хырба-биле дөмей чыпшына берген, тооваан, даштыкылар шуут бажын чайгаар болганнар. Оон өгнүң чанында дорт үнген сын кырынче өшкү-хой үне берген, Сероттуң уруг-дарыы ынаар барган, даштыкылар олар оон кээп дүшпес бе деп девидеп турлар.
Бир катап ол мени кайгадыпкан, чүге-ле ийик кижи ажаарының дугайында чугаа болу берген чүве. Серот мынча дидир: «Чок апарган улусту черге хөгбейн, өрттедир болза эки-дир. Кижини өрттедирге, чүгле хүлү артып каар, а чер боду арыг-силиг артып калгай-ла, оол» — дээш, боду аажок каттыра-дыр. Мен чүнү-даа ыыттавадым, чүгле «ыы» дээринге-ле өй болдум. Кайгап-даа, бодум бүгү төөгүнү коптарарымга-даа ындыг чүвени канчап-даа сагынмайн тур мен. Чок болган улусту өрттедиптер чүве Индияда, Непалда бар ийик. Безин чадаарда, 3-тен 5 век аразында бистиң эрага чедир болган скифтер ынчанган. Скифтер дээрге амгы үеде тывалар, бис, эвес бис бе? Археолог Константин Чугуновтуң ажытканы Аржаан-2 базырыында безин хаан биле кадынның хөөрүнде иелээ бар ышкажыгай, олар дөмей-ле тывалар-дыр. Элдеп чүве-дир але, өрттедир чүвени кайыын бодап келген кижи боор?
Баш удур чугаалап каайн. Чок апарган улусту ам каш чыл болгаш өрттедиптер болу берген. Мээң билирим ийи хире кижини өрттедипкен мындыг чүве: сарыг шажынга чүдүлгелиг кижини ооң бодунуң чагыы езугаар, ийи машина токпак ыяш кывысканнар-дыр, чүгле ынчан кижиниң хүлү артар болган-дыр. Ооң соонда Камбы-ламаны база ынчаар ажааган болгай. Ону канчап баш удур билип каан кижи дээр сен? Ам-даа болза, боттарының мага-бодун өрттедир дээн улус баш удур чагып каары бар апарган-дыр.
...Ам-на катап алдынче эглип келийн. Ийе. Совет Эвилелиниң үезинде душ бооп алдын тыпкан кижиге 25 хуузун албан бээри дүрүм турган болгай. Ам кандыг эвес, интернеттен көрдүм. Катап-катап номчуп тур мен. Элдеп чүве! Кысказы-биле алырга, мындыг чүве ышкажыл. Бистиң үе дег эвес, ам бүгү чүве өскерилген. Амгы үеде бүгү чүве федералдыг апарган: чер-даа, суг-даа, арга-ыяш-даа. Шаанда дег одаар ыяш чыып ап шыдавас сен, ол дээш төлээр апаар сен. Чаңгыс дииң-даа адып шыдавас сен, ол дээш база төлээр. Безин черден 2 метр ханы чыдар болза-ла, ол чер сээңии эвес, федералдыг черниң апаар. Ам алдын дугайында көрээлиңер, алдынны чүгле кандыг-бир күрүне чергелиг организация: чижээ, ТИГИ азы Орус географтыг ниитилел дижик, олар ону тып болурлар. Чаңгыс кижиниң ону канчаар-даа эргези чок, тыпкан кижи, бодуң буруудаар сен. Шагдаалар келгеш, бо алдынны чүге мында сын кырында чажырып турган сен деп, бодуңга аар чүък чүъктедир эвес бе. Мынчап барган үе-дир бо.
Алдынны бис иелээ тып-ла алган-дыр бис. Оон GPS-биле соңгу широтаның 90 ажыг градузунда, чоон широтаның 52 градузунда, минутазын, секундазын билип алган дижик бис. Демги чээни оол куй иштинде чажырып каанын бодаарга, ол даш алдын эвес, а хамык амытан дүрзүлери, азы чинчилер, дашкалар, сава-саңга бооп чадавас. Ол хамык широталар, долготалар кижиге анаа чуртталга бээр чүве бе ынчаш, хамык алдын карактан үнмейн баргай-ла. Алдын көрүп алган кижиң Ооржак Серот анаа көрүп олурар боор бе? Мен бодум ол хире олча көрген кижи анаа олурарым чөгенчиг-ле болду-ла бе? Бо-даа кижиге анаа чуртталга бербес хире чүве-дир. Ол чыдар черни билип алгаш, ооң чеже чылдар иштинде катап ындыг совет үе дег чедип кээрин манап шыдавас-даа бис, ындыг үе та келир, та келбес. Ынчангаш бо дугайын Ооржак Серотка дыңнатпаан мен, аазаан аксым бир дугаар үредим, улуг назынны ам-даа улай чурттазын деп бодадым.
Ийи чыл эртерге, ынаар баар үе тыппадым. Ынчан Соңгу Америка, Тибет — Гималаи дээш экспедициялар мени бүргепкен турду. Бир кылыр чүве турда, өске чүве кыла бээрге, кайызында-даа чок каар чүве болгай. Бир чылын Непал таварааш, Тибет чуртунда Кайлас даанче баргаш кээримге, Серот Шыырапович чок апарган дидир! Ам бодап көөрүмге, 93 харлыында «кызыл-дустай» берген болду. Ол хире назынны чурттаан малчын арат кижиге ол, шынап-ла, алдар-дыр! Ооржак Сероттуң кылган ажылы — бүгү чонунга буян кылып чорааны-даа, хей-аъды бедик болгаш ындыг назынны чурттаан. Алдынбодунга-даа, меңээ-даа ажыктыг эвес, а дужамык кадар турган. Ам ону кымга-даа чугаалап болур мен. Ол алдынның кайда чыдарын чүгле чаңгыс кижи билир-ле болгай, ынчангаш ол алдын Ооржак Сероттуң болуп чытсын! Курай, курай! Ом-мани-батма-хум!
Үш дугаар чыл келген, Барыын-Хемчикче чедер апарган мен. 2015 чылдың шала күскээр Алаштың, Актың чоргаар оглу шүлүкчү Алексей Сарыгларович Бегзин-оол чок апарган. Ону ажаар. Улустуң хөйү-ле кончуг. Улус аразында көөрүмге, Ооржак Сероттуң уруу Тамара Серотовнага ужураштым. Ол дораан-на эрткен чылын ачазын эки ажааганын чугаалады. Тамара Серотовна акушер кижи болгай, та чеже ажы-төлге чырык көөр арганы берген кижи. Адак соонда мынча дээни сагыжымга артып калды: «Мен чуртумну, Алдыы-Каңгылыгны шыйдырып кааптым».
Алаш сынында Ооржак Сероттуң көрген алдыныол хевээр чытсын, келир үеде кажан шагда бир кижи тып алыр чадавас. Ынчан бис ийиниң алдын-биле байыыр дээн күзеливис бүтпейн барганы тулган эки-дир. Черде чыдар чүвени бис канчаар ийик бис. Ол дээрге Тываның байлаа-дыр.
Маадыр-оол ХОВАЛЫГ, Гиннесс рекордунуң эдилекчизи, Ак-Довурак хоорайның Хүндүлүг хамаатызы.
Чурукту маадырның архивинден алган..
"Шын" №15 2025 чылдың апрель 24