Аржаанга сөөлгү 3-4 чылдарда барбаан кижи мен. Бо чылын чеде бээримге, мырыңай бичежек сууржугаш ышкаш апарып-тыр. Ында дыштаныкчылар чурттаарынга таарымчалыг кылдынган бажыңчыгаштарның хөйү, ооң чанында бедик демир четкилер-биле херимнеп каан шөлчүгеште бут бөмбүү, стол теннизи ойнаан, чайганыыштарда чайганган бичии, чаптанчыг ажы-төлдүң хөйүн көргеш магададым. “Сууржугаштың” ортузун куду кыңгырадыр агып баткан кылаң кара суг кежилдир, дыштаныкчыларны уткуп турганзыг, 12 адыр мыйыстыг сыын чанында шөлээнзиреп дыштанып чыдар мыйгак болгаш сезиктии кончуг, ыңай болурунга белен ышкаш, бызаазы силерни “суурнуң” ээлери дег оожум, чоргаар уткуп турарлар. Ойнаан уругларын сонуургап көрген 20-30 шаа ада-иелер, кырган-ача, кырган-авалар сандайларда дистиништир олургулапкан, шөлээн хөөрешкен олурлар.
Аржаанның ээлери Артемий Көк-оолович-биле Баку Чалзыповна бисти ээлдек, эвилең уткуп алгаш, чурттаар бажыңчыгажывыстың дүлгүүрүн тудустулар.
Ыя аразында бис, эрги таныш улус болгаш, элээн хөөрежип четтигиптивис. Артемий чазык чугаакыр чаңы-биле чүнү кылыр деп турарындан эгелээш, кандыг бергелерге таваржып турарын безин хөөрей каапты. Аржаанче кирер херим аксынга бедии 8 метр “Бел аржааны” деп адрес кылып алганын, ону көдүрүптер улуг согуннуг кран тыппайн, сураглап турарын чугаалааш: “Ажырбас, чоорту черле болу бээр” дээнин дыңнааш, “Дилээнин тывар, сураанын чедер” деп үлегер домакты аңаа улаштыр сөглеп, ооң сөстери-биле чөпшээрештим. Тургустунуп алгаш, аржаанның эң адаккы ужунда чылыг суг келир шоргаларлыг кабиналарже угладым. Ында канчаар каксып кирерин, минуталарындан эгелээш бижип каан боду. Ол девискээрде колдуунда шимчээр харык-шинээзи багай, чартыктаан кижилерге таарыштыр, шоргаларже баарынга таарымчалыг болзун дээш, чоокшуладыр тудуп каан бажыңчыгаштар бар болду. Ында хөй-ле даянгыыштыг, колдуктааштарлыг кижилер чоруп турлар. Оон өрү өскеп, чылыгзымаар шоргаларлыг кабиналарлыг черге келдим. Кабиналарның артында эр улус, мурнуу талазында херээженнер аңгы-аңгы оочурлап турлар.
Эң үстүнде соок аржаанныг шоргаларда улус арай эвээш болду.
Дамырак Кара сугнуң ындыкы талазында база-ла өглер, машиналар эңдерик турлар.
Саң салыр чер ортаакы аржааның кезээ талазы — элээн бедикте. Ынаар үнерде, чадалап үнер. Чаданың тепкииштерин база-ла шимчээри багай улуска таарыштыр чавыс-чавыс кылдыр кончуг эптиг кылып каан болду. Мурнунда чылдарда ынаар үнери берге, кадыр болгаш тайгыр турган чүве болгай. Ам арта туттунар черлер кылып кааны кончуг-ла таарымчалыг-дыр. Чаданың эгезинде күчүтен чаанның кырында сарбашкын, ооң кырында тоолай, ооң кырында бичии кушкашты кылып кааны тывызыксыг-дыр.
Черле ындазында, бо аржаанның ээлери кончуг-ла тывынгыр, шевер кижилер-дир деп бодап турдум. Бажың бүрүзүнде хүн батареялар салгылап каан. Бажыңнарның сайгылгааннары кежээ чырып кээр. Бир солун, чараш чүүл: тей кырында улуг чүрек дүрзүзүн база кежээ чырыдыптары база-ла тывызыксыг.
Бүгү-ле чүүлдерни аарыг, човулаң эдилеп чоруур кижилерге таарымчалыг кылганы илдең, көскү. Ынчангаш улус бо аржаанга хөй кээп турар. Чылдың-на 1000-1500 чедир дыштаныкчылар кээп, кадыын экиртип, дыштанып турарлар. Кыжын база дыштанып кээр кижилер, эвээш-даа болза, бар. Олар 1-2 хондур чуңгулап, дыштанып, аржаанны чалап ап турарлар. Келир үеде аржаанны оон-даа сайзырадып болуру магадылалдыг. Орук база эки, кандыг-даа машина чеде бээр, Ак-Довурактан 15 км, ооң чартыы асфальтылыг.
Ким-оол САРЫГ-ДОНГАК, ТР-ниң алдарлыг башкызы, Тываның чогаалчылар эвилениң кежигүнү.
Чуруктарны авторнуң хууда архивинден алган.
“Шын” №32 2025 чылдың август 21