Тыва – эм шынарлыг аржаан суглар-биле байлак. Бо хүнде республикада 100 ажыг аржаан бар. Оларның бирээзи Бай-Тайганың база бир эртинези Шуй суурдан 30 км черде турар Дустуг-Хем аржааны.
Ыдыктыг Бай-Тайга кожуун аржааннар-биле байлак: Бел, Шивилиг, Чаңгыс-Терек дээш оон-даа өске. Төөгүден алырга, тыва чоннуң амыдыралынга эм шынарлыг суглар улуг ужур-дузалыг чораан. Дустуг-Хем аржаанның онзагай талазы – маңаа бүдүн чыл дургузунда эмненип болур. Тываның аржааннарының көвей кезиинче чедип алыры берге, кадыр-берт оруктарлыг болур. Бойдус бодунуң үнелиг эртинелерин арга-арыг болгаш даглар ортузунда чажырып алган ышкаш сагындырар. Бай-Тайганың аржааннары чүгле эм шынарлыы-биле эвес, а нарын, берге оруктары-биле сурагжаан. Дустуг-Хем база шак-ла ындыг. Аңаа чедир белен эвес орукту эртер, а машиналардан УАЗ-ка чедер хөлге чок.
Шуй хемни кешкеш, аъттарлыг азы чадаг чоруур. Орукка 20 ажыг минута үнер, а ол дээрге 6 километр-дир. Даглар, аргалар, хемнер кежип чорааш Куш-Баштыг биле Кара-Чүрек дагларның эдээнде Дустуг-Хем аржаанынга келир. Аржаанның суу минералдыг, соок, радоннуг, 6 аңгы үнүп чыдар черде шоргаларлыг. Шорга бүрүзүнүң амданы аңгы.
“Бо эм сугнуң тургузуу онзагай. Чүге дизе минералдыг аржаанда 1 литрде 400 хире грамм дус бар. Кол бүдүмел— Дус-Хөлде ышкаш хлорид натрий. Бо чер адаанда аржааннарның онзагай чүүлү — радон бар. Сөөлгү шинчилелдерниң түңнелинден алырга, кижиниң ниити мага-бодунга кайгамчык эки, ылаңгыя мээге дыка ажыктыг – литий бүдүмели бар болган” — деп, Тываның алдарлыг эртем ажылдакчызы Кара-кыс Аракчаа тайылбырлаан.
Оон аңгыда, Дустуг-Хемниң суун нерв системазының, хан-дамыр, чүрек системазының аарыгларынга болгаш шимчээшкин органнарын кадыкшыдарынга ажыглап турар. Бай-Тайганың, ылаңгыя Шуй суурнуң, чурттакчылары бээр үргүлчү кээп эмненип турар.
“Мен бо аржаанга 6 харлыымдан тура өг-бүлем-биле эмненип, дыштанып кээп турар мен. Бээр чедип алыры нарын айтырыг, ынчангаш Дустуг-Хемче чүгле ёзулуг эмненип алыр дээн изиг күзелдиг кижилер кээп турар” – деп, Шуй суурнуң чурттакчызы Буян Ооржак демдеглээн.
Эртем адырында Дустуг-Хемниң ат-сураа билдингир. Бо аржаанның баштайгы шинчилээшкинин 1960–1970 чылдарда-ла совет гидрогеологтар кылган. Чоорту Тываның эртемденнери база шинчилеп эгелээн. Аржаанның чайгы сезонунга чедир 2 хире ай арткан. Удавас Дустуг-Хем катап база-ла бойдустан бүткен эмнелге төвү апаар.
Идегел НАМДАН.
Буян Ооржактың тырттырган чуруктары.
«Шын» №16 2025 чылдың май 1