Бай-Тайга – чараш болгаш байлак булуңнарның бирээзи. Бай-тайгажылар ишчи болгаш бөдүүн, хүндүлээчел, биче сеткилдиг чон. Шаанда, эрткен чүс чылдың 1930–40 чылдар үезинде, тараа, сиген шөлдеринче мал элекке кирбезин дээш, дестеп каар турган. Бай-Талдың Кускуннуг-Хаядан эгелээш Тээлиниң Адыр-Мажалыкка чедир араттар ыяшты тайгадан аът, шары-биле сөөртүп эккелгеш туткан.
Суурларывысты база-ла мындыг арга-биле чон тудуп кылган. Ынчан оларга акша-шалың төлевейн турган. Чон бодунуң хүлээлгези кылдыр ук ажылдарны ак-сеткил-биле кылып чораан. Кожууннуң девискээри кончуг байлак, аң-меңниң, куштарның ораны. Хемнеривисте балык-байлаң, арга-арыгларывыста кат, тоорукту шыдаар шаа-биле чыып аап болур. Аржааннарывыс суму бүрүзүнде 4–5 болгай.
Чер-чуртувустуң кол-ла байлаа – кижилер. Оларның ат-сураа чүгле Тывада, Россияда эвес, а делегейде билдингир. Кара-Хөлдүң төлү Шойгу Күжүгеттиң оглу Сергей Шойгу Россияның Маадыры, чурттуң Камгалал сайыды. ССРЭ-ниң улустуң артизи Алексей Чыргал-оол, ССРЭ-ниң улустуң башкызы Арыяа Алдын-оол, Социалистиг Күш-ажылдың Маадырлары Даңзырык Калдар-оол, Үрүле Каңдан болганнар. Үрүле Каңдан – Маадыр ие база. Ынчангаш ол 2 дакпыр Маадыр. Шаанда Кара-Хөлдүң чагырыкчызы чораан Ананды Хертек ТАР үезинде Саң-хөө сайыды турган. Ол Моолга Тываның онза болгаш бүрүн эргелиг элчини база чораан. Иргит Бадаң-оол база Моолга элчиннеп турган. Күжүгет Серээевич Шойгу партия обкомунуң секретары, Тываның Сайыттар Чөвүлелиниң оралакчы даргазы чораан. Владимир Салчакович Очур-оол Тываның бирги Президентизиниң оралакчызы, а Борис Бадаңович Чюдюк – республиканың Сайыттар Чөвүлелиниң ажылдакчызы.
Даржаа Хертек, Николай Коңгар, Хөртүк-оол Салчак, Борис Күдерек, Валерий Ооржак, Дугар-оол Хертек, Чурунай Хертек сайыттар чорааннар. Анатолий Дембирел, Киров Дилак, Эрес-оол Сүрүң, Татьяна Таргын, Кызыл-оол Нүржүт олар кожууннарга партия комитеттериниң секретарлары чорааннар. Ол ышкаш хоочуннарывыс Константин Дилгижекти, Мадар Самдаңны, Даржаа Күжүгетти, Чымба Иргитти, Чуглур Монгушту чоргаарал-биле адаар бис. ТАР Биче Хурал Президиумунуң секретары чораан Хертек Амырбитовна Токаны канчап уттур. Чогаалчы Самба-Люндупту база шүүгү шугумунга ажылдап чораан, ооң соонда Бай-Тайга кожууннуң даргазы чораан Оңгай-оол Салчакты, Тываның баштайгы эртемденнериниң бирээзи Лопсан Салчакты утпас ужурлуг бис. Бир солун чүүл, 1947 чылда тыва ортумак школаны дооскаш, алдын база мөңгүн медаль-биле дооскан 5 кижиниң ийизи бай-тайгажылар – Алексей Делгер-оол биле Александр Төгүй-оол болганнар.
Ада-чурттуң Улуг дайынының чылдарында Бай-Тайганың чону фронтуга хөй мал, аъш-чем болгаш өске-даа чүүлдер-биле дузалаан. Бо ажылга Норбу, Күржап, Бодаган Хертектер, Доржу Хертек, Кара-оол Салчак, Сүрүң Күжүгет, Авыр-оол идепкейлиг киришкеннер. Эки турачылар Адыг, Адыгбай, Байыр, Балчыр, Дарыя, Даңзын-оол, Очур Иргит, Кара-оол Хомушку, Ломбу, Майын-Тараа Нордуп, Серен-Дондуп, Чалзып, Чудурук, Чудурукпай олар ок-чемзээн тудуп алгаш, фашистерге удур эрес-дидим демисешкеннер.
Бай-Тайга – уран шеверлер болгаш талантылыглар чурту. Репин шаңналының эдилекчизи Тойбу-Хаа Хертектиң ады бүгү делегейде алдаржаан. Ооң салгалдары Дондук Тойбу-Хаа, Александр Ойдуп, Алексей Кагай-оол, Владимир Шөмбүл, Киров Хунан болгаш 40 ажыг шеверлер, алдаржаан чурукчулар бар. Александр Ойдуп – чурукчу болгаш скульптор. Ооң холу дегбээн тураскаалдары Тывада чок дизе хөөрем эвес. Өгбези Үрүле Каңданның овур-хевирин ооң кылганы онзагай.
Эрги-Барлыкта эң баштайгы тыва эртемден Ооржак Самбуунуң, Кызылда Максим Мунзуктуң база баштайгы орус башкыларның тураскаалдарын ол кылышкан. Майны башкының оглу Биче-оол онза шевер болгаш чурукчу. Ол амгы үеде Алдан-Маадыр аттыг Национал музейде эртем ажылдакчызы болбушаан, ында чонар-даш өрээлин ажыткан, мастерлериниң делгелгелерин үргүлчү организастап турар. Кайгамчык мастер Сергей Кочаа чүгле даш чонарынга эвес, а тываларның шаандакы арга-мергежилин катап диргизип, демирден, хөмден янзы-бүрү сава аймаан, аъттың дериг-херекселдерин кылып чораан.
Владимир Шөмбүл чонар-даштан Тыва өгнүң хевирин онза чараш сиилбээн. Эң эткир демир-хомус кылыр алдарлыг дарган Идамчап Хомушкунуң соон салгап, Владимир Шөмбүл бызаанчыны 4 хылдыг кылдыр эде кылган. Ооң эткири чараш болгаш тааланчыг. Алдарлыг даш чонукчуларын адап тургаш, эртемден, чонукчу Валерий Окпан-оолович Ооржакты демдеглээр апаар бис.
Уран чурукчуларывыс Майны Салчактың, Өнүгү Хертектиң, Дмитрий Очурнуң (цирк артизи) ачызында аныяк чурукчулар ук ажылды улам сайзырадып турары өөрүнчүг. Лариса Норбу өгбелериниң оруун уламчылап, даш чонар талазы-биле алдаржый берген.
Бай-Тайганың ажы-төлү болур эртемденнер 20 ажыг. Оларның аразында 3 кижи эртем доктору: Валентина Сүзүкей, Роза Чысымаа, Айлана Күжүгет.
База бир солун чүүл филология эртемнериниң кандидады Кимаа Март-оолдуң оглу Вячеслав Март-оол Тываның гуманитарлыг шинчилелдер институдунуң директору болган.
Бай-Тайгавыс дугайында чугаалап тура, хоочун башкыларывысты утпас бис. Шуйга Калга-оол Салчак, Майны Салчак, Бай-Талга Чозар Иргит, Комбу Хертек, Кара-Хөлге Бадаң Иргит, Даваа Салчак, Тээлиге Чамзы Салчак, Дарыймаа Монгуш, Дойтаң Салчак, Комбужап Салчак, Долзаң Салчак болгаш өскелерни адап болур.
Эмчилеривис дугайында бир-ле дугаарында Чеснокова эмчиден эгелеп бижизе эки боор. Ол эмчи соңгаартан келгеш, чоннуң хүндүткелин чаалап алган. Тыва дылды хостуг кылдыр өөренип алган болгаш, биче сеткилдиг дузааргак, чон ону: «Магалыг-ла эмчи» – дээр. База-ла-бир эмчивис хөй чылдарда чонга энерелдиг дузазын көргүзүп келген Бадына (Сеглеңмей) Сарыг-Тараа эмчи Москвага өөренген, Тээлиге ажылдап тура, та чеже иелерни чиигеткен, бичии чаштарның хинин кескен кырган-авазы Нина Хертековна, Данчыт Успуң Россия Федерациязының алдарлыг эмчилери, Биче-оол Оңгай-оол, Эрес-оол Сүге, Любовь Сорунзан, Роза Успуң, Маадыр Хомушку, Бакмаа Савыр, Деңзеңмаа Салчак, Росси Күжүгет, Гиппократ ордениниң эдилекчизи Дугар-оол Хертек болгаш өскелерни-даа адап болур.
Артистеривис бай-тайгажыларның чоргаарланыр кижилери: Николай Өлзей-оол, Хүргүлек Коңгар, Шириин-оол Хертек, Сапык-оол Куулар, Дадар Намчыл, Чылбак-оол Салчак, Солун-оол Люндүп, Александр Салчак, Светлана Сүрүң, Борбак-оол Салчак, Альберт Хомушку (мөге Кировтуң оглу), Омак Ооржак болгаш цирк артистеривис Хензиг-оол Күжүгет, Дмитрий Очур, “Хүн хүртү» амсамбльдиң артизи Бапа Саян (Бапа Салчак ачазы Тээлиге башкылап чораан), даштыкы чурттарга ойнап чораан Гендос деп шолалыг Геннадий Чамзырын болгаш Чыргал-оолдуң соон салгаан композиторларывыс Хүреш-оол Дамба, Григорий Базыр, Мөңгүн-оол Дамбаштай, Борис Чамбыт. Борис Салчакович 7 ыры номунуң автору.
Чогаалчыларывыс Самба-Люндуп Салчак, Константин Тоюң, Борис Чюдюк, Сарыг-оол Салчак, Каң-оол Чүльдүм, Меңги Ооржак, Ким-оол Сарыг-Доңгак, Светлана Самбый-оол, Сайлыкмаа Комбу, Владимир Кара-Сал, Зинаида Серен-Чимит, Родион Доңгак, Көк-оол Салчак, Тараа Оссур, Наталья Салчак, Бараат Делег-оол, Октябрь Таргын.
Журналистеривис Седен Хертек, Таан-оол Хертек, Сергей Хертек, Артур Хертек, Светлана Балчыр, Елизавета Кара-оол, Киим-оол Хертек.
Бай-Тайга – малчыннар ораны. Одар-белчиир, оът-сиген четчир. Суму бүрүзүнде сиген кезер шөлдерлиг. Бай-Тайга сарлык малды өстүрериниң талазы-биле шыырак кожууннарның бирээзи. Бистиң сарлыктарывыс Кавказтан бээр тарап өскен. Бай-Талдың эрес-кежээ кызы Кызыл-Кат Кочал-оол хөй малды, ооң аразында сарлыктарны ажаап өстүрүп, тарааны база тарып турар ёзулуг эрес малчын.
Шуйнуң Ак-Хем, Час-Адыр тайгаларының ёзулуг ээзи Адыг-оол Салчак. Ол, шынап-ла, алды чүзүн малды малдап чоруур. Ооң чангыс чер чурттуглары Орлан Хертек, Шолбан Балдый-оол, Галайда Хертек олар мал талазы-биле ёзулуг кожайлар апарган.
Кара-Хөлдүң чону мал өстүреринге ёзулуг үлегерлиг. Малының ачызында өг-бүле бүрүзү хууда кожайлар болган. Ылаңгыя Дүмен-оолдуң ажы-төлү хөй малдыг. Бир оглу школа директорлап тургаш, Чазак шаңналын алган. Өске оолдары “КамАЗ” деп улуг машина-биле Кара-Хөлдүң чонун аъш-чем болгаш бараан-биле хандырып турар. Тээлиде Роман Хертектиң өг-бүлези шээр-даа бода-даа малды тудуп турар. Пенсиялааш, Кызылче көже берген Мөңгүн-оол Сонамның өг-бүлези хөй мал-маган тудуп чораан.
Кызыл чоогунда база бай-шыдалдыг мал-маган азырап чоруур бай-тайгажылар бар. Оларның бирээзи Виктор Сааяевич Дандарның өг-бүлези. Чаш Чаңгыр-оолдуң өг-бүлези сүткүр инектерни азырааш, элбек сүттү саггаш, оозун хоорайның албан черлеринге керээ-дугуржулга ёзугаар садып турган.
Бай-Тайгавыста спорт база чедиишкинниг дээрзин демдеглээр бис. Моолдан бээр хүрежип чораан мөге Намчылды адап каарга-ла четчир. Кызылга Наадым үезинде ону чон көрзүн дээш, девидип каар турган. Хоочун мөге Киров Хомушку база Владимир Сүге-Маадыр республикага болгаш Чөөн чүк улустарының спартакиадазынга хөй удаа чемпионнап чорааннар. Сумуларга база мөгелер хөй чораан: Кызыл-Дагга Салчак Достай-оол, Николай Хертек, Шуйга Балдаң-оол Хертек, Очур-оол Хомушку болгаш өскелер-даа. Сөөлгү үеде деңзи аайы-биле хүрештерге аныяктар эки хүрежип чоруурлар. Чижээ, Кара-Хөлдүң оглу Хертек Саян самбо хүрешке делегейниң үш дакпыр чемпиону болган.
Мында мячилиг хөккей онза сайзыраан. Ол талазы-биле бай-тайгажылар республиканың каш дакпыр чемпионнары. Ону сайзырадырынга Май-оол Салчак, Аңчы Иргит, Барба Салчак, Шыдыраа Хомушку, Виктор Алдай, Арбай-оол Күжүгет, Сарыг-оол Бойдулаң, Аракчаа Күргек улуг үлүүн киирип чорааннар. Сөөлгү чылдарда республиканың бирги чери дээш маргылдааларга баштайгы дээди үш черлерге Бай-Тал, Шуй, Кызыл-Даг командалары арткаш, шупту шаңналдарны ап чоруп турары бай-тайгажыларга чоргааранчыг.
«Багын чугаалаарга, бачыды арлыыр» дээр болгай. Четпестер дугайында биживеске хоржок боор. Ол четпестерни эдип алыр талазы-биле чүнү кылырын база чугаалажыр апаар.
Хамыктың мурнунда корум-чурум бисти дүвүредип, сагыш-сеткиливисти саргыдып турар. Ооң кол чылдагааны – арагалаашкын болгаш араганы чажыды-биле садары деп бодаар мен. Арагалаашкын-биле демисежирде, кол чүүл – демниг болуру. Бо ажылды чагырга черлери удуртуп-баштаары чугула. Рейдилерни, хыналдаларны доктаамал чорудуп, неделя санында түңнээр, аңаа арагачыларның хемчээн алыр. Бо ажылга волонтерларның, дружинниктерниң киржилгези чугула. Чажыды-биле араганы садып, байып алырын бодап, чонну чулуп чип турарларга удур шыңгыы хемчеглерни алыры тоң чугула.
Ийи дугаарында, чоннуң хостуг үезин шын ажыглап, спортчу маргылдааларны, холдан кылган чүүлдер делгелгелерин, мөөрейлерни, ужуражылгаларны хөйү-биле организастап, өске черлерниң арга-дуржулгазын ажыглап тургаш, сураглыг кижилер-биле, эртемденнер, чогаалчылар, журналистер-биле ужуражылгаларны организастап, оларның арга-дуржулгазын өөренири чугула.
Хүндүлүг чонум! Чараш, байлак Бай-Тайганың ээлери! Чуртувустуң кол байлаа силер силер! Оран-чуртувустуң, чонувустуң адын бодап, ыдыктыы-биле сагып, байлаан камнап, хумагалап, ажыглап ажылдаалыңар, чурттаалыңар! Курай-курай!
Ким-оол САРЫГ-ДОҢГАК,
Бай-Тайганың хүндүлүг хамаатызы.
“Шын” №9 2023 чылдың февраль 7